زندگینامه ابوبکر کتانی

به نام آفریننده عشق

ابوبکر محمد بن علی، معروف به ابوبکر کتانی، عارف اهل بغداد در سدۀ سوم می‌باشد. از تاریخ ولادت و سرگذشت وی اطلاعات اندکی وجود دارد.

ویژگی ها

وی از اصحاب جنید، ابوسعید خراز و ابوالحسن نوری بود. جنید و کتانی در بارۀ مسائل بسیاری با یکدیگر مکاتبه داشتند و کتانی وصیت کرد که پس از مرگش، تمام این مکتوبات را با وی دفن کنند تا به دست کسی نیفتد. ابوبکر کتانی را مصاحب خضر دانسته و گفته‌اند که شاگرد رسول اکرم (ص) بود، زیرا پیامبر (ص) را بسیار به خواب می‌دید. گفته‌اند که از طریق یکی از همین خواب‌ها، ذکر «یا حی یا قیوم یا لا اله الا انت» را از پیامبر دریافت کرد.

کتانی حدود بیست سال از زندگی خود را در سفر گذراند و در روزگار خود از مشایخ بزرگ به شمار می‌آمد، چنانکه محمد مرتعش او را «چراغ حرم» لقب داده بود. او اهل خلوت و عزلت نبود و با مردم، آمد و شد داشت. وی معتقد بود برترین مشایخ کسانی هستند که ظاهرشان مانند مردم عادی و باطنشان مانند خواص است. کتانی برای عبادت در جوانی اهمیت زیادی قائل بود و صوفیان را به زهد و خلق نیک و خدمت به شیخ و استاد توصیه می‌کرد. او سه شرط برای مرید قائل بود: اینکه خواب وی هنگام غلبۀ خواب، سخنش هنگام ضرورت و خوردنش در حال گرسنگی شدید باشد.

در تذکرة الاولیاء آمده است که کتانی گفت: مرا اندکی غبار بود در دل با امیرالمؤمنین علی (ع)، نه به جهت چیزی دیگر، بلکه به جهت آن که رسول خدا (ص) فرمود “لا فتی الّا علی”؛ شرط فتوت آن بود که اگر چه معاویه بر باطل بود و او بر حق کار به وی بازگذاشتی تا چندان خون ریخته نشدی. یک شب حضرت مصطفی (ص) را به خواب دیدم با یارانش که درآمد و مرا در کنار گرفت و اشارت کرد به ابوبکر که او کیست؟ گفتم: ابوبکر. پس به عمر اشارت کرد، گفتم: عمر. پس اشارت کرد به عثمان، گفتم: عثمان. پس اشارت کرد به علی (ع)، من شرم داشتم به سبب آن غبار، پس او مرا با علی برادری داد تا یکدیگر در کنار گرفتیم پس ایشان برفتند و من و علی بماندیم. علی (ع) مرا گفت: بیا تا به کوه ابوقیس رویم. به سر کوه رفتیم و نظارهٔ کعبه کردیم. چون بیدار شدم خود را بر کوه ابوقبیس دیدم و ذره‌ای از آن غبار بر دلم نمانده بود.

نقل است: روزی پیری نورانی ردا برافکنده با شکوه از باب بنی شیبه درآمد و پیش کتانی رفت و او سر فرو کشیده بود و گفت: بعد از سلام که ای شیخ چرا به مقام ابراهیم نروی که پیری بزرگ آمده است و اخبار عالی روایت می‌کند تا سماع کنی کتانی سر برآورد و گفت: ای شیخ از که روایت می‌کند؟ گفت: از عبدالله بن معمر و از زهری و از ابوهریره و از پیغمبر (ص). گفت: ای شیخ، دراز اسنادی آوردی هرچه ایشان آنجا به اسناد خبر می‌دهند ما اینجا بی‌اسناد می‌شنویم. پیر گفت: از که می‌شنوی؟ گفت: حدثنی قلبی عن ربی جل جلاله (دلم از خدا می‌شنود). پیر گفت: چه دلیل داری بدین سخن؟ گفت: دلیل آن دارم که دلم می‌گوید که تو خضری. خضر (ع) گفت: تا آن وقت می‌پنداشتم که خدای را هیچ ولی نیست که من او را نشناسم تا ابابکر کتانی را دیدم که من او را نشناختم و او مرا شناخت؛ دانستم که خدای را دوستانی هستند که مرا شناسند و من ایشان را نشناسم.

نقل است: وقتی در نماز بود، طراری بیامد و ردا از کتف شیخ باز کرد و به بازار برد تا بفروشد؛ در حال دستش خشک شد. او را گفتند که مصلحت تو آن است که باز بری به خدمت شیخ و شفاعت کنی تا دعا کند باشد که خدای تعالی دستت باز دهد. طرار باز آمد و شیخ هم چنان در نماز بود و ردا در کتف شیخ داد و بنشست تا شیخ از نماز فارغ شد در قدم‌های او افتاد و عذر می‌خواست و زاری می‌کرد و حال خود بگفت. شیخ گفت: به عزت و جلال خدای که نه از بردن خبر دارم و نه از آوردن. پس گفت: الهی، او برده بازآورد، آنچه از او گرفته‌ای باز ده؛ در حال دستش نیک شد. نقل است که گفت: جوانی به خواب دیدم به غایت صاحب جمال، گفتم کیستی؟ گفت: تقوا. گفتم کجا باشی؟ گفت: در دل اندوهگینان. پس نگاه کردم زنی سیاه دیدم به غایت زشت، گفتم تو کیستی؟ گفت: خنده، نشاط و خوش دلی. گفتم کجا باشی؟ گفت: در دل غافلان و اهل نشاط. چون بیدار شدم نیت کردم که هرگز نخندم مگر بر من غلبه کند.

عروج ملکوتی

ابوبکر کتانی سرانجام در سال ۳۲۲ قمری در مکه درگذشت.