زندگینامه سید حیدر آملی

به نام آفریننده عشق

سید حیدر آملى از عرفاى بزرگ شیعه و از شاگردان فخر المحققین است. وى مفسر، محدث، فقیه، متکلم و عارف است.

ویژگی ها

سید حیدر آملی در سال ۷۱۹ یا ۷۲۰ هجری در شهر آمل به دنیا آمد. سید حیدر آملی به یکی از خانواده‌های بزرگ سید آمل تعلق دارد؛ شهری که ساکنان آن از همان آغاز، شیعه بودند. اگر فاصله یک ساله میان حرکت از آمل و ورود به اماکن مقدسه اسلام در سال ۷۵۱ را به حساب نیاوریم، می‌توانیم بگوییم که دوره ایرانی سید حیدر از سال ۷۲۰ تا ۷۵۰ هجری بوده است. بنابراین، سید حیدر، آمل را در سال ۷۵۰ هجری ترک کرد. در همان سالی که امیر او به قتل رسید. خود او می‌گوید که در این زمان سی ساله بوده است. در این فاصله سید حیدر آموزش‌های اصلی را دیده و نخستین تجربه خود را از زندگی کسب کرده بود. او در جامع الاسرار می‌گوید که از همان آغاز جوانی با علاقه فراوان به مطالعه عرفان شیعی دوازده امامی پرداخت.

ملک فخرالدوله، سید حیدر را بسیار گرامی داشت، او را در زمره نزدیکان و محرمان راز قرار داد و سرانجام وزیر خود کرد. به نظر می‌آید که سید در این زمان از همه مواهب زندگی این جهانی استفاده کرده باشد. موقعیت خانوادگی، افتخار، ثروت، قدرت، روابط، اقامتگاه مجلل، دوستان و یاران موافق نشانه‌هایی هستند بر اینکه سید حیدر از هیچ چیز محروم نبوده است. اما چنانکه در تاریخ، این گونه تغییر احوال به تکرار دیده شده است، حیدر آملی در اوج این زندگی مرفه که نشان از آینده‌ای درخشان دارد، تلخی و پوچی آن را احساس می‌کند.

سید حیدر می‌نویسد: ماجرا به همین منوال ادامه یافت تا اینکه انگیزه‌های حق در وجودم چیره شد و خداوند فساد غفلت و جهل و نسیان و گمراهی من از راه حق و راستی در راه انحراف و ظلم را بر من آشکار ساخت. پس مخفیانه با پروردگارم گفتگو کردم و از همه چیز نجات یافتم و اشتیاق کامل به انصراف و انزوا و رهسپاری به سوی حضور حقیقی با قدمت توحید در من ایجاد شد. نه در جمع این پادشاهان و نه در وطن آشنا و در جمع برادران و یارانم این کار را می‌توانستم انجام دهم.

سید حیدر با ترک همه چیز از مال دنیا جز خرقه‌ای ژنده نگه نمی‌دارد و برای زیارت اماکن مقدسه تشیع و سپس بیت المقدس و مکه قدم در راه می‌گذارد. وی در سر راه، از قزوین، ری و اصفهان گذر می‌کند، شهری که در گذشته مدتی در آنجا اقامت گزیده و از مواهب ایام شباب برخوردار شده بود. این بار، سید حیدر جز با صوفیان مراوده نمی‌کند و با اهل فتوت پیمان مودت می‌بندد. سید حیدر به طور خاصی به شیخ نورالدین تهرانی ارادت می‌ورزید و در مورد وی می‌گفت: «این شیخ، عارفی بزرگ و زاهدی بود که خواص او را می‌‌شناختند.»

تذکره‌نویسان می‌گویند که در نخستین مرحله این دوره سید حیدر از تعلیمات دو شیخ بزرگوار، مولانا نصیرالدین کاشانی حلی و شیخ فخرالدین محمد بن حسن بن مطهر حلی، معروف به فخر المحققین، استفاده کرد. فخرالمحققین فرزند علامه حلی بود که نزد نصیرالدین طوسی و کاتبی قزوینی تعلیم دید و خود یکی از اساطین کلام شیعی این دوره بود.

او آثار متفاوتی از علم تصوف و نگاه به امامان داشته‌ است. تفسیر قرآن و کتاب‌های بحث در علم و فلسفه او، از بزرگ‌ترین آثار کتب‌های فلسفه در جهان است که در اکثر دانشگاه‌های معتبر در حال تدریس می‌باشد. آثار گران‌بهایی از وی در موضوع‌هایی چون تفسیر قرآن با عنوان تفسیر محیط الاعظم، نص النصوص و رساله العلوم العالیه بر جای مانده‌ است. نص النصوص، در حقیقت، شرحی بر فصوص الحکم ابن عربی است. هانری کربن، مستشرق فرانسوی، دو کتاب دربارهٔ سید حیدر آملی و نگاه عرفانی وی نگاشته که افراد مختلف آن‌ها را در قالب کتابی به‌نام «سید حیدر آملی: شرح احوال، آثار و آراء و جهان‌شناسی» به فارسی ترجمه کرده‌اند. این کتاب به زندگی‌نامه و معرفی سید حیدر آملی می‌پردازد.

علامه حسن زاده آملی می‌گوید: «از جمله آثار بسیار بسیار گرانقدر آن عالم بزرگ (سید حیدر آملی)، تفسیر عظیم الشان ایشان است، موسوم به تفسیر «المحیط الاعظم و البحر الخضم» که الحمد لله به همت دانشمند محترم آقای سید محسن موسوی تبریزی چهار جلد آن احیا و منتشر گردیده است.

حیدر آملی گزارش‌هایی درباره رویاها و خلسه‌های خود نوشته است، به‌ویژه گزارش دو خوابی که در اصفهان در جریان سفر از زادگاه خود طبرستان به اماکن متبرکه شیعی دید. سیدر حیدر می‌گوید: شبی در خواب (مکاشفه) دیدم که در وسط بازار پارچه فروشان ایستاده‌ام و تن بی‌جان خودم را که روی زمین افتاده بود، مشاهده می‌کردم. از این حالت تعجب کردم که چگونه ایستاده بودم و چگونه روی زمین افتاده بودم. سپس متوجه شدم این سرآغاز مرگ ارادی و سلوک روحانی است.

حیدر آملی نه فردی نوآور است و نه در حد خود یگانه. احادیثی را که او در کتاب‌های خود آورده است او را همچون بیانگر و امانت‌دار تعلیمات کامل امامان معرفی می‌نماید. آرمان معنوی وی در زندگی و شخص وی، حتی زمانی که تصمیمی دردناک در جهت اهداف خود می‌گیرد، همان فرد معنوی است که نمایندگان در تشیع ایرانی، علی‌رغم تشتت آن، افرادی همچون میرداماد، صدرای شیرازی، محسن فیض، قاضی سعید قمی، شیخ احمد احسائی و دیگران هستند.

از منظر فرهیختگان

حمیدرضا مروجی سبزواری می‌گوید: اولین فقیهی (یا از اولین فقهایی) که وارد حوزه عرفان شد، سید حیدر آملی بود.

فخر‌المحققین سید حیدر را طلبه‌ای معمولی و شاگردی عادی نمی‌داند، بلکه در عین اینکه از مقامات معنوی او خبر دارد، او را افضل علمای عالم و اعلم فضلای بنی‌آدم نامیده و نحوه درس‌ گرفتن او را شاهدی بر فضل تام علم کامل و رسیدن به قله و اوج تحقیق می‌‌داند. جناب فخر در سیاق تعریف و تمجید، سید حیدر را «مرشد السالکین» و «غیاث العارفین» می‌نامد؛ جالب‌‌تر از همه اينکه ايشان سید را که جامع بین عرفان و فقاهت است، زنده‌ کننده راه و روش اجداد طاهرینش (که همان ائمه معصومین هستند) می‌داند. همین فضائل است که فخر المحققین فرا می‌خواند که به شفاعت سید حیدر امیدوار باشد: «الهی که خداوند عمرش را طولانی کند و ما را از الطاف و شفاعتش نزد اجداد طاهرینش بهره‌مند گرداند‌.» همچنین فخرالمحققین در جایی دیگر، سید حیدر را “زین‌العابدین ثانی” لقب می‌دهد.

محمد محسن طهرانی می‌گوید: عالم فقیه و نبیل و عارف بی‌بدیل، غایب از افکار و انظار در مدت هفت قرن…

قاضی نورالله شوشتری می‌گوید: او سیدی عارف و محققی بی‌همتا است. وی در غایت علو همت و تجرید نفس بوده است‌.

پروفسور هانری کربن می‌گوید: سید حیدر آملی یکی از بزرگ‌ترین متفکران مذهب شیعه است که به سال ۷۲۰ هجری متولد شده‌ است. او یکی از ارکان فلسفه و معنویت مذهب تشیع دوازده امامی است.

علامه حسن زاده آملی می‌گوید: جناب سید حیدر آملى، بزرگ مردى است که در علوم و فنون ـ به خصوص در اصول عقاید و معارف حقه الهیه – تبحر داشته است، چنانچه اگر کسى تاریخ زندگى او را نداند و آثار علمى ایشان را ببیند، خیال مى‌کند حرف‌هاى بعد از آخوند ملا صدرا است و از تحقیقات اسفار گرفته شده است و فکر مى‌کند سید حیدر در اسفار غور کرده و خوب به آن رسیده است، با این که ایشان سال‌ها قبل از ملا صدرا مى‌زیسته و مطالب بلندى را کاملاً مشابه با کلمات ملاصدرا فرموده است.

عروج ملکوتی

سید حیدر ظاهرا بعد از ۷۹۲ قمری به ملاقات خدایش شتافته است. آرامگاه سید حیدر در محله قدیمی آمل واقع است که در گذشته های دور، نام آن محل “حازمه کوی” بوده است که نزدیک مسجد امام حسن عسکری آمل، واقع در محله پایین بازار آمل می‌باشد و توده مردم این مرقد را به نام سید سه تن می‌شناسند‌.