زندگینامه سید محمدحسن طباطبایی
به نام آفریننده عشق
سید محمدحسن طباطبایى در سال ۱۳۲۶ هـ.ق (مطابق با ۱۲۸۶ هـ.ش) در تبریز دیده به جهان گشود. پدرش میرزا محمد قاضى طباطبایى، خود عالمى وارسته و از روحانیان بود. ۵ سال قبل از آن، یعنى در سال ۱۳۲۱ هـ.ق، برادر نامدارش محمدحسین (علامه طباطبایى) به دنیا آمده بود.
ویژگی ها
سید محمدحسن الهى طباطبایى (۱۳۴۷-۱۲۸۶ ش)، عالم ربانى و عارف متشرع شیعه، برادر کوچکتر علامه طباطبایى و از شاگردان میرزا على‌آقا قاضى بود. سید محمدحسن الهى از طریق تهجد و توسل و تزکیه نفس، صاحب کرامات و کمالات معنوى بود و به مراتب بلند عرفان عملى رسید. علامه حسن‌زاده آملى از شاگردان بزرگ اوست.
میرزا محمدتقى قاضى طباطبایى متوفى به سال ۱۲۲۰ هـ.ق، جد سوم سید محمدحسن الهى است که عارف مشهور میرزا على‌آقا قاضى طباطبایى (۱۳۶۵-۱۲۸۵ هـ.ق) در این شخص با محمدحسن و برادرش علامه طباطبایى اشتراک نسب دارد. میرزا محمدتقى قاضى، از شاگردان بزرگ و ممتاز وحید بهبهانى بشمار مى رود که در فقه، کلام، ادبیات عرب و مباحث تفسیرى صاحب‌نظر بوده است.
سید محمدحسن در سنین کودکى همزمان با آموزش در مکتب‌خانه و فراگیرى مقدمات ادبیات فارسى و عرب زیر نظر استاد معروف وقت، آقا میرزا على نقى خطاط با هنر خوشنویسى آشنایى یافت و در این اندیشه به مهارت رسید و پس از پایان درس‌هاى شیخ محمدعلى سرابى به مدرسه طالبیه تبریز آمد و سطوح عالى فقه، اصول، فلسفه و کلام را زیر نظر اساتید خبره و دانشوران زبده به کمال رسانید.
او و برادرش محمدحسین، در تمامى مراحل و طى منازل علمى و کمالات عرفانى با هم بودند و در مصائب و سختى ها و امور عادى همچون رفیق و شفیق یکدیگر بشمار مى رفتند که گویى یک جان در دو قالبند.
سید محمدحسن به همراه برادرش، به سال ۱۳۰۴ هـ.ق جهت تکمیل تحصیلات علوم دینى، تبریز را به قصد عتبات عالیات ترک نمود و عازم نجف اشرف گشت و در منزلى واقع در محله عماره که در نزدیکى بارگاه مطهر امام على علیه السلام قرار داشت، اقامت گزید و به محضر اساتید وقت حاضر گردید و به مدت یازده سال از حوزه درسى عارف معروف آیت الله سید على قاضى طباطبایى و سید حسین بادکوبه اى (۱۳۵۸-۱۲۹۳ هـ.ق) در عرفان، فلسفه، ریاضى و طب بهره مند شد.
در نجف اشرف این دو برادر هر شب براى اقامه نماز شب برخاسته و پس از اداى نوافل تا فرارسیدن وقت نماز صبح با یکدیگر تمرین خطاطى (خط درشت) مى کردند و بعد از انجام فریضه صبح با هم به بحث در مسایل مورد تحصیل پرداخته و تا موقع حاضرشدن به درس استاد این روند استمرار داشت.
در سال ۱۳۱۴ هـ.ش آیت الله الهی طباطبایى و برادرش، به موطن خویش (تبریز) بازگشت و در حوزه علمیه شهر به تدریس فلسفه از شفا و اسفار و برخى دیگر از کتب اهل حکمت اشتغال ورزید و برخى جویندگان کمال را به سوى قله معنویت هدایت نمود. آیت الله شیخ ابوطالب تجلیل، برخى دروس حوزه را خدمت ایشان تلمذ نمود.
به دلیل مقامات علمى و اشتهار ایشان در تبحر علوم عقلى، دانشگاه تهران از مرحوم الهى جهت تدریس این رشته از دانش دینى براى تدریس دعوت نمود، اما ایشان از پذیرش امور رسمى اکراه داشت و چون دعوت کنندگان اصرار زیاد کردند، تفألى به قرآن نمود. اما استخاره خوب نیامد ولذا تقاضاى مزبور را نپذیرفت.
آیت الله الهى طباطبایى در سال ۱۳۴۵ به شهر مقدس قم مشرف گردید و قریب یک سال در این دیار بابرکت اقامت گزید و تنى چند از فضلاى حوزه علمیه قم در این مدت از فیض وجودش برخوردار گشتند که در میان آنان، علامه حسن‌زاده آملى بیش از دیگران از حضور پرفروغش استفاده کرد. وی در این مورد خاطر نشان نموده است: «در همه حال، استادم حکیم متأله آیت الله آقاى محمدحسن قاضى طباطبایى تبریزى مشهور به الهى «اعلى الله مقامه» پیوسته مرا به مراقبت و نگاه داشتن ادب در برابر خداوند و محاسبه نفس بسیار توصیه مى فرمود و من نفحات انفاس شریفش و برکات فیوضات منیعش را فراموش نمى کنم».
سید محمدحسن الهى به دلیل تهجد و عبادت هاى شبانه به همراه سلوک روحانى و توسل به پیشگاه خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام خصوصاً حضرت على علیه السلام، به کمالاتى معنوى دست یافت و روزنه‌هایى نورانى برایش فراهم گردید و حالاتى غیبى را کشف کرد. او در نجف، از طریق تزکیه نفس، در عرفان عملى به رتبه اى رسید که چشم برزخى اش باز شد و انسان‌ها را مطابق ملکات و گرایش‌هاى باطنى آنان مشاهده مى کرد. علامه حسن‌زاده آملى نوشته است: براى بنده بارها پیش آمد و در محضر شریف ایشان شواهدى دارم و یادداشت‌ها و خاطراتى در دفتر جداگانه نوشته و جمع آورى نمودم.
مرحوم الهى خیلى ساده و با پرهیز از تجملات روزگار مى گذرانید و از خود منزل مسکونى نداشت و منزلى که به اتفاق خانواده در آن ساکن بود، به همسرش تعلق داشت و پس از ارتحال نیز از اموال منقول و غیرمنقول چیزى باقى نگذاشت و میراث او فکر و اندیشه و اخلاق مهذب و یادداشت ها و نوشته‌هایى است که از وى باقى مى باشد و نیز شاگردانى که از خرمن وجودش خوشه چینى کرده و از چشمه اندیشه اش جرعه‌هایى نوشیده اند.
یکى از مهمترین ویژگى هاى اخلاقى محمدحسن الهى، صبر و استقامت در مسیر زندگى مى باشد و این که ناملایمات را با ایمان و تقوایى که داشت، پشت سر مى نهاد و هر گونه ابتلایى را همچون لطف الهى تصور مى کرد و این امور را در تربیت و سازندگى انسان و بیرون آمدن او از خواب غفلت و حالت نسیان مؤثر مى دانست و عقیده داشت گره هاى مشقت بار زندگى اگر از سوى خود انسان بر اثر برخى جهالت ها پدید نیامده باشد، در تصفیه درون و تقرب به حق مؤثرند.
او انسانى صادق، بى‌آلایش، فروتن، مهربان و مربى نفوس بود و علامه طباطبائى در مناسبت هاى گوناگون خلق و خویش را وصف مى نمود و ملکات نفسانى و حالات معنوى این شخصیت را که در گمنامى مى زیست، تحسین و تمجید مى کرد. آیت الله سید محمدحسن الهى از جمیع جهات شباهت زیادى با علامه طباطبائى داشت و در شیوه زندگى، سعه صدر، همت عالى، زندگى زاهدانه به معناى واقعى، دورى از دنیا و دنیاطلبان، رابطه با خداوند، انس و الفت با ذکر و عبادت که توأم با بصیرت و معرفت بود، شیفتگى به شرع مطهر و محبت برگرفته از معرفت نسبت به خاندان عصمت و طهارت، کوشش در جهت اعتلاى حکم حق و فداکارى زایدالوصف در این طریق، کمک به همنوع و رسیدگى به محرومان و فقیران، نمونه اى بارز در خطه آذربایجان و منطقه تبریز بود و در بین اهالى این سامان به پاکى و طهارت نفس و وارستگى اشتهار داشت.
آیت الله حسن‌زاده آملى در درس هشتاد و یکم از معرفت نفس گفته است: «نکته اى بلند از استادم شادروان جناب علامه آقا سید محمدحسن الهى طباطبائى تبریزى به یادگار دارم، روزى در مزار شیخان قم به حضور مبارکش افتخار تشرف داشتم و هیچ گاه در محضر فرخنده اش یک کلمه از دنیا گله و شکوه اى و حرف کم و زیاد مادى نشنیدم. فرمود: آقا! انسان‌ها همچون معادن هستند باید آن ها را استخراخ نمود. غرض آن جناب این که همچنان که کوه‌ها داراى معادن طلا، نقره، الماس، فیروزه و غیره هستند، انسان‌ها داراى معادن گوناگون حقایق و معارفند. باید هر کسى کوه وجودش را بشکافد و آن معادن را استخراج کند. یعنى در روانشناسى بکوشد تا آب زندگى از او بجوشد، البته این سخن را عمق دیگر است».
علامه طباطبايى در مورد حالات برادر خويش مى فرمايد: «وقتى همراه برادر در نجف اشرف تحت تربيت اخلاقى مرحوم حاج ميرزا على آقا قاضى (قدس سرّه) بوديم، سحرگاهى بر بالاى بام، بر سجّاده عبادت نشسته بودم. در اين موقع خواب سبكى به من دست داد و مشاهده كردم دو نفر مقابل من نشسته اند. يكى از آنها حضرت ادريس (ع) و ديگرى برادر عزيز و ارجمند خودم آقاى حاج سيد محمدحسن الهى طباطبايى بود. حضرت ادريس (ع) با من به مذاكره و سخن مشغول شدند؛ ولى طورى بود كه ايشان القاء كلام مىنمودند و تكلم مى كردند؛ ولى سخنان ايشان به واسطه كلام آقاى اخوى استماع مى شد!»
علامه طباطبائى در مناسبت هاى گوناگون براى شاگردان خود از خصوصيات روحى برادرش سخن مىگفت و اخلاق و رفتارش را تمجيد و تحسين مى كرد و هوش و استعداد و توانايى هاى علمى برادر را مى ستود و در جلسه اى نقل كرده بود:
«برادر ما راجع به تأثير صدا و كيفيت آهنگ و تأثير آن در روح و به طور كلّى از اسرار علم موسيقى و روابط معنوى روح با صداها و طنينهاى وارده در گوش، كتابى به رشته تحرير در آوردند كه انصافا اثر نفيسى بود و تا به حال در دنياى امروز بى نظير و از هر جهت بديع و بى سابقه بود، لكن بعد از اتمام آن، بيم آن را پيدا كرد كه به دست نا اهلان و حكام جائر بيفتد و تشكيلات نامشروع از آن استفاده سوء بنمايند، لذا آن را به طور كلى مفقود نمود.»
استاد فاطمی نیا می فرمود: از آیت الله جعفر سبحانی که از محضر علامه طباطبایی (رحمه الله) بهره مند گشته است، شنیدم که خود علامه می فرمود: «من یک روز مشاهده کردم که آقا سید محمد حسن (الهی) بعد از نماز صبح با انبیاء گذشته جلسه دارد.»
تواضع و فروتنی از خصوصیات برجسته ی آیت الهی بود. به نقل از حجت الاسلام کاظم ایمانی که از مرتبطین ایشان درمدرسه طالبیه تبریز بودند، آمده است: هنگامی که یک بار می خواستند کفش های آیت الله الهی را جلوی پای ایشان جفت کنند نه تنها بازوی آن شخص را می گیرد ومانع این کار می شود، بلکه به گریه هم می افتد ومی گوید: «آخر مگر من که هستم که شما کفش های مرا جفت کنید؟ چرا شما باید کفش های مرا جلوی پایم بگذارید؟»
مرحوم سید محمد حسن قاضی می گفت: من به آیت الله الهی خیلی می گفتم که آخر احضار ارواح چطور می شود؟ ایشان به من گفتند: تو احضار ارواح را چه کار داری؟ احضار احیاء را بخواه! من گفتم: آن شیخی را که دیروز در فلان مجلس با ما بود، احضار کن! گفتند: خیلی خوب! سپس شروع کردن به انجام دادن کارهایی، بعد به من گفتند: برو بیرون خانه! من رفتم دیدم آن شیخ آمده و می گوید آقای الهی داخل همین کوچه شد، اما نمی دانم منزلش کدام یکی است! گفتم: آقا بفرمایید داخل، آمد نشست و با هم مشغول صحبت شدیم.
به نقل ازآقای سید محمد صادق قاضی طباطبایی آمده است: آقای الهی زمانی که درقم بود به روضه ای که درمنزل مرحوم میرزا تقی زرگری تشکیل می شد می رفت. آن ها بعد از روضه یک جلسه خصوصی داشتند.
یک بار پس ازاتمام روضه وقتی برای آیت الله الهی در سینی مسی چای می آورند، ایشان انگشت خود را بر لبشان می گذارد و بعد به سینی مسی می زند، سینی تبدیل به طلا می شود! اما ایشان می گوید ما طلا می خواهیم چه کنیم؟! دوباره انگشت بر لب می گذارد و سینی دوباره به حالت اولیه اش برمی گردد!
از منظر فرهیختگان
سید جلال آشتیانی: «دست آقا سید محمد حسن الهی درمراتب سیر وسلوک از برادرش علامه بازتر بود.»
محمد حسن قاضی، فرزند آیت الله قاضی: «علامه طباطبایی و برادرش آیت الله الهی و شیخ محمد تقی آملی موت اختیاری داشتند.»
علامه حسن زاده آملی: «مرحوم الهی، جامع علوم عقلی و نقلی بود و ریاضت های نفسانی او بسیار عجیب بود. من مشاهداتی و مکاشفاتی و حالاتی از جناب حاج سید محمد حسن الهی دارم که اگر بخواهیم بعضی از این امور را بازگو کنیم، شاید موجب استعجاب و استیحاش بعضی واقع شود.»
اساتید
- میرزا على نقى خطاط
- محمدعلى سرابى
- سید على قاضى طباطبایى
- سید حسین بادکوبه اى
- شیخ محمدحسین غروى کمپانى
- شیخ محمدحسین نائینى
- سید ابوالحسن اصفهانى
عروج ملکوتی
مرحوم آیت الله الهى طباطبائى، سرانجام در سال ۱۳۴۷ هـ.ش (مطابق ۱۳۸۸ هـ.ق) در تبریز و در سن شصت و سه سالگى این نشأت ناپایدار و فانى را بدرود گفت و در عالم قدس و ملکوت آرام گرفت. پیکر مطهرش را بر حسب وصیتش به قم انتقال داده و پس از تشییع باشکوه، در جوار بارگاه مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها، در مقبره معروف به ابوحسین (قبرستان نو) مدفون ساختند.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.