زندگینامه قاضی سعید قمی
به نام آفریننده عشق
محمدسعید بن محمد قمی (۱۰۴۹ – ۱۱۰۳ قمری)، معروف به «قاضی سعید قمی»، از حکما و عرفای بزرگ شیعه در قرن یازده هجری و از شاگردان فیض کاشانی بود.
ویژگی ها
محمد سعید بن محمد مفید قمی در دهم ذی القعده سال ۱۰۴۹ قمری در قم متولد شد. این عالم شیعى در برخى نوشته‌ها خود را محمد معروف به «سعید» معرفى کرده است و شرح‌حال نویسان از وى تحت عناوین «قاضى سعید قمى»، «میرزا محمد سعید»، «ملا سعید» و «حکیم کوچک» نام برده‌اند. از قاضى سعید قمی، فرزند فاضل متکلمى باقى ماند که راه پدر را در طریق کاوش‌هاى علمى ادامه داد. نام این فرزند مولى صدرالدین مى‌باشد که در حرم حضرت معصومه (س) اصول کافى درس مى‌داد و بعدها همچون والدش به منصب قضاوت در آذربایجان منصوب گردید. قاضى سعید قمى پس از فراگیرى علوم مقدماتى و طب نزد پدر و برادر بزرگترش، به حکمت و عرفان روى آورد و به حوزه درسى ملا محسن فیض کاشانى وارد گردید. فیض کاشانى در تکوین اندیشه‌هاى این دانشور تأثیر فراوانى داشت. در مدتى که فیض کاشانى در شهر مقدس قم به سر مى‌برد، قاضى سعید از محضرش بهره مند گشته و نزد وى اندیشه‌هاى عرفانى خود را غنا بخشید. شکوفایى او در قلمروی شعر و سروده‌هاى عرفانى، ماحصل ارتباط وى با فیض کاشانى بوده است. قاضى سعید به عربى و فارسى شعر مى‌گفت و تخلص وى «تنها» مى‌باشد و دیوان شعر پارسى او معروف است. برخی عالمان مانند عبدالله افندى در ریاض العلماء، وی را از شاگردان ملا عبدالرزاق لاهیجی نیز به حساب آورده‌‌اند.
قاضى سعید قمى براى استفاده از اندیشه‌هاى عرفانى حکیمان اصفهان، شهر مقدس قم را به قصد آن دیار ترک نمود. در این زمان، اصفهان یکى از مهم‌ترین کانون‌هاى فرهنگى و علوم اسلامى محسوب مى‌شد. اقتدار تشیع و روى کار آمدن دولت شیعى صفوى، زمینه را براى شکوفایى تفکرات علماى شیعه فراهم ساخت و نوشته‌ها و آثارى پدید آمد که در آن اندیشه‌هاى حکیمانه، از خاندان عصمت بهره مى‌گرفت و از احادیث و روایات سود مى‌جست. در زمانى که این جوان تشنه دانش به مکتب حکیمان اصفهان پا نهاد، ملا رجبعلى تبریزى، حوزه درسى تشکیل داده بود. از جمله شاگردان وى همین قاضى سعید قمى بود که از افکار استاد خویش ملهم گردید و نامبرده برخى آثار خود را به این استاد تقدیم کرده و یک یا دو اثرش را ترجمه نموده است. ملا رجبعلى در منطق، علوم طبیعى و الهیات تبحر داشت و در این زمینه‌ها صاحب نظر بود و البته به برخى اندیشه‌هاى ملاصدرا انتقاد مى‌نمود. محمد رفیع پیرزاده از نزدیکان این استاد بوده است که به توصیه ملا رجبعلى، اثرى مفصل با عنوان «معارف الالهیه» نگاشت که در آن تعلیمات استاد خود را بیان کرد و بسط داد.
قاضى سعید پس از رحلت استادش ملا رجبعلى تبریزى، اندیشه‌هاى وى را پى گرفت و مانند مربى و معلم خود، نزد شاه عباس دوم اعتبارى کسب کرد و در حدود سال ۱۰۶۸ قمری که تکیه فیض را در شهر اصفهان بنا مى‌نمودند، بنا بر مأموریتى که از سوى شاه عباس دوم به وى واگذار شد، از وجوهى که به طریق حلال تهیه شده بود، املاک و مزارعى حاصل‌خیز و مرغوب خریدارى کرده و بر تکیه مزبور وقف نمود. بنا به قول مورخان، حکیم قاضى سعید از سوى شاه به قضاوت در قم منصوب گردید و از آن تاریخ به قاضى سعید معروف شد. وى در برخى آثار خویش به لقب قاضى اشاره دارد و این سمت تسلط وى را بر منابع فقهى و شرعى نشان مى‌دهد، زیرا در عصرى که علماى زیادى در شهر قم بودند، ریاست امور شرعى و قضایى به وى محول گردید و این مسأله از توان علمى و نفوذ اجتماعى قاضى سعید حکایت مى‌کند.
روشن است که او منصب قضاوت را تنها به این خاطر پذیرفت که حقوق تضییع شده را بازستاند و در اجراى عدالت و گسترش امنیت اجتماعى بکوشد، بلکه او لازم دید که براى تحصیل قدرتى دینى ضامن اجراى احکام حق و عدل باشد تا از این رهگذر بتواند وظیفه دینى و شرعى خود را انجام دهد. قاضى سعید، ریاست امور شرعى و قضاوت را پذیرفت تا با این مقام به محرومان مدد برساند و آنان را از نادارى و استضعاف نجات داده و حقشان را از چنگ تکاثر طلبان و مرفهین بى‌درد بیرون آورد و نقش کاذب سرمایه‌داران و زورگویان را بى‌اثر نموده و مردم را به رهنمودهاى قرآن و عترت علاقه‌مند نماید. روش قاضى سعید در اجراى احکام شرعى و تلاش‌هاى علمى وى در قلمرو حکمت و عرفان بر برخى تنگ‌نظران و کوتاه فکران، ناپسند آمد و این نامدار، عرصه اندیشه محسود اقران قرار گرفت و هنگام روى کار آمدن شاه سلیمان صفوى، حاسدان و درباریان، زبان به مذمت گشوده و مفسدین سعایت، آن عالم سعید را پیشه خود نمودند و نظر حاکمان وقت را نسبت به او مکدر ساختند و با امواج بدبینى و توفان تهمت، زمینه‌هاى تعطیلی فعالیت‌هاى او را فراهم کردند.
سرانجام قاضى سعید از خدمت در شغل قضاوت و تصدى امور شرعى اخراج و از شهر قم تبعید و در قلعه الموت محبوس گردید؛ اما چون صداقت، صفاى نفس و درستى وى بر آنان معلوم شد مورد عفو قرار گرفت و قبل از سال ۱۰۸۴ قمری به شهر مقدس قم رفت. برخی منابع دیگر خاطر نشان نموده اند که وى تا آخر عمر به طبابت هم اشتغال داشته و به درمان بیماران در زمان شاه سلیمان صفوى مبادرت ورزیده است. در نسخه‌اى خطى از کتاب «کلید بهشت» که نویسنده، آن را در تاریخ ذی الحجه سال ۱۰۸۵ قمری در زمان حیات مؤلف به پایان برده است، از قاضى سعید به عنوان جالینوس زمان یاد کرده است. این عبارت محکم‌ترین و قدیمى‌ترین مأخذى است که از طبابت و رشته تخصصى قاضى سعید در طب سخن گفته و عباراتى با این صراحت جز بر قاضى سعید در آن عصر منطبق نمى‌گردد.
قاضى سعید قمی تا سال ۱۰۸۸ قمری به پژوهش‌هاى علمى در زمینه قرآن، حدیث و علوم دینى مشغول بود تا اینکه در سال ۱۰۸۹ قمری به اصفهان آمد و تا سال ۱۱۰۲ قمری در این شهر به تحقیق در حکمت و عرفان مبادرت نمود. از نوشته‌هاى مورخان چنین برمى‌آید که قاضى سعید قمى در دست یافتن به استنباط دقایق و نکات پیچیده حکمت اسلامى، مورد حمایت غیبى بوده و از لطف الهى و تفضلات ائمه (ع) برخوردار گشته است. وى چنین فضیلتى را از طریق اخلاص، عبادت و مقید بودن به شب زنده دارى کسب کرده است. قاضی سعید قمی جزء مدافعان سرسخت محیی‌الدین عربی و آرای وی می‌باشد و کتب وی مشحون از تمسّک به کلمات محیی‌الدین است و عباراتی در دفاع از تشیع وی نقل می‌نماید. یکی از اعتراضات او به صدرالمتألّهین این است که وی، گاه در بیان حقیقت توحید کوتاه آمده و حق مسأله را – که همان نظر عرفاست – بیان ننموده است.
از منظر فرهیختگان
میرزا عبدالله افندى که از معاصرین قاضى سعید به شمار مى‌آید، وى را به عنوان حکیمى عارف و شاعرى منشى و نیکوگفتار معرفى کرده و از موقعیت ویژه وى نزد حاکمان صفوى سخن گفته است.
نصرآبادى در تذکره اش مى‌نویسد: نیکو اخلاق و پسندیده صفات، طبعش در اکثر علوم خصوصا حکمت نظرى متین و خامه تقریرش در ترتیب نظم نمکین، رجوعش به خلوت تقدس ذاتى و طلوعش از مشرق تنزه طبیعى از حرکت نبض به اندیشه قلبى مطلع و به مجرد پرسش، امراض مهلک را دفع مى‌کند.
شیخ عباس قمى از قاضى سعید به عنوان عالم فاضل، حکیم متشرع، محقق صمدانى و عارف ربانى نام مى‌برد و مى‌افزاید وى در مراتب عرفانى وسعت نظر داشته و اهل معرفت، ادب و حدیث است.
امام خمینى در کتاب «مصباح الهدایه» از وى به عنوان عارف کامل سخن مى‌گوید و در ادامه مى‌افزاید: قاضى سعید در عرفان مقام والایى دارد و در راه سلوک قدمى استوار و کتاب شرح توحید صدوق این فاضل فرزانه، زائرى عزیز و نفیس معرفى مى‌کند و در موضوع خود بى‌نظیر است. ایشان همچنین در کتاب «اسرار الصلوة» ضمن آن که قاضى سعید را یکى از اهل معرفت معرفى مى‌فرماید، در جاى جاى کتاب از کتاب سعید قمی، یعنی «اسرار العبادات و حقیقة الصلوة» مطالبى را نقل مى‌فرماید.
هانرى کربن مى‌گوید: این اندیشمند و حکیم معنوی داراى چنان اهمیتى است که باید فصلى ویژه به وى اختصاص داد. قاضى سعید از برجسته‌ترین نمایندگان عرفان شیعى امامى است.
آثار
- شرح توحید صدوق
- شرح الاربعین
- الاربعینیات للکشف انوار القدسیات
- رساله روح الصلوة
- الکشف عن القرائات السبع
- الفواید الرضویه
- مرقاة الاسرار
- الانوار القدسیه
عروج ملکوتی
قاضی سعید سرانجام در سال ۱۱۰۳ قمری، دار فانى را وداع گفت. پیکر مطهرش در شهر مقدس قم، نزدیک مقبره شیخ ابوالحسن على بن بابویه، در کنار خیابان ارم مدفون گردید.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.