زندگینامه فضل بن حسن طبرسی
به نام آفریننده عشق
فضل بن حسن بن فضل طَبْرِسی (۴۶۸ یا ۴۶۹ – ۵۴۸ قمری) ملقب به امین الاسلام، از مفسران نامدار شیعه و نویسنده تفسیر مجمع البیان است.
ویژگی ها
او در قرن ششم قمری می‌زیست و محدّث، فقیه و متکلّم نیز بود. سال تولد او به طور دقیق مشخص نیست ولی برخی محققان آن را در سال‌های ۴۶۷ تا ۴۶۹ قمری دانسته‌‌اند. محل تولد او نیز در منابع قدیمی نیامده است. نویسنده کتاب طبرسی و تفسیر مجمع البیان او را متولد مشهد دانسته است و برای مدعای خود منبعی ذکر نکرده است. فرزند او ابونصر حسن بن فضل بن حسن طَبرِسی، صاحب کتاب «مکارم الأخلاق» است و نوۀ او ابوالفضل علی بن حسن بن فضل طبرسی، صاحب مشکاة الانوار است که در تکمیل کتاب مکارم الاخلاق نگاشته شده است.
درباره این که طبرسی اهل کجاست اختلاف شده است برخی او را مازندرانی و برخی اهل تفرش می‌دانند. این اختلاف ناشی از اختلاف در آوانگاری شهرت طبرسی است. برخی آن را طَبَرسی خوانده‌اند، با این ادعا که این کلمه نشان‌دهنده انتساب به طبرستان است. میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء، محمدعلی مدرس تبریزی در ریحانة الادب و محمدباقر خوانساری در روضات الجنات بر این اصرار دارند. برخی نیز گفته‌اند نسبت به طبرستان، طبری یا طبرانی یا طبرستانی خواهد بود و نه طبرسی، بلکه نام دقیق مؤلف مجمع البیان، طَبْرِسی است که عربی شده تَفرِشی است و تفرشی منسوب به شهری در نزدیکی قم و اراک است. شبیری زنجانی رجال شناس و مرجع تقلید نیز او را اهل تفرش می‌داند.
طبرسى، فقیهى ارجمند، ادیبى چیره دست، مفسرى بى نظیر، مورخى بی‌مانند، محدّثى عالی‌قدر، متکلمى توانا و نویسنده‌ای بزرگ می باشد. تألیفات این مرد بزرگ و شخصیت عظیم الشأن و جلیل القدر در هر موضوعى از مباحث دینى مورد توجه علما و محققین گرفته و در تمام اعصار و امصار و در همه شهرها و ولایات محل استفاده و استناد قرار دارد. نخستین کسى که در باره طبرسى سخن گفته است ابن فندق بیهقى در تاریخ بیهقی است. وى گوید: طبرس منزلى است میان قاشان و اصفهان و اصل ایشان از آن بقعت است و ایشان در مشهد سناباد طوس متوطن بودهاند و مرقد او آنجا است به قرب مسجد قتلگاه و از اقارب نقباى آل زباره بودند.
تصانیف بسیار است او را و غالب بر تصانیف او اختیارات است و اختیار از کتب رتبه بلند دارد. مثلا از کتاب مقتصد در نحو اختیارى نیکو کرده است به غایت کمال و از شرح حماسه مرزوقى اختیارى کرده است فی غاية الجودة. او را تفسیرى است مصنف ده مجلد و کتب دیگر بسیار و در علوم حساب و جبر و مقابله نیز مشار الیه بود. در «نامه دانشوران» آمده است: اسمش فضل است پسر على بن فضل و لقبش امین الدین. وى در علم تفسیر از أئمه و در فقه از مجتهدین و در حدیث از ثقات معدود می‌گردد و از مشاهیر مائه ششم هجرى محسوب می‌شود. تصانیف او در فن شریف تفسیر اشتهار کامل و اعتبار تمام دارد. ترجمه حال این بزرگوار را صاحب ریاض العلما که از تلامذه مجلسى دوم بوده است از همه علمای رجال بهتر نوشته است.
علماى رجال در احوال طبرسى می‌نويسند: از جمله روایات شیخ طبرسی صحیفه الرضا (ع) است و این صحیفه مبارکه قرب هفتصد بیت کتابت دارد و فعلا در نزد نگارنده موجود است. احادیث منطویه و اخبار مرویه آن اختصاص دارد به حضرت امام ابو الحسن على بن موسى (ع). شیخ طبرسى آن را به سند خود که متصل می‌شود به حضرت مقدس رضوى روایت فرموده و اخذ روایت آن را در زمانى که مجاور تربت شریف حضرت رضا (ع) بوده، نموده است.
از صاحب ریاض العلما چنین نقل شده است: مشهور است طبرسی دچار سکته شد. گمان بردند که وفات یافته است، پس او را دفن کردند. طبرسی به هوش آمد و خود را در قبر دید. نذر کرد که اگر خدا او را از این بلا نجات دهد، کتابی در تفسیر قرآن تألیف کند. از قضا، شخصی قبر او را نبش کرد. هنگامی که نبش قبرکننده به درآوردن کفن‌های او مشغول شد، طبرسی دست او را گرفت. آن شخص ترسید. طبرسی قصه را برای او تعریف کرد. نبش قبر کننده او را بر دوش گرفته، به خانه رساند. طبرسی کفن خود و اموالی به نبش قبر کننده بخشید و آن شخص نیز از کار خود توبه کرد. طبرسی نیز در عمل به نذر خود کتاب مجمع البیان را تألیف کرد.
از منظر فرهیختگان
در «مجالس المؤمنین» آمده است: امین الدین، ثقة الاسلام، ابو على فضل بن حسن طبرسى، از بزرگان مفسرین و ارکان علماى تفسیر است. تفسیر بزرگ وى، مجمع البیان، خود دلیل بارزى است که این بزرگوار در علوم و معارف قرآن در چه پایه بلندى بوده و او را در میان علماى امت مقامى بسیار ارجمند است.
سید محسن امین می‌گوید: فضیلت و مقام طبرسى و بزرگوارى و عظمت وى در میان علماى امامیه روشنتر از این است که بیان گردد. وفور علم و دانش و کمالات عالیه وى بر همگان واضح و مبرهن است و کسى را در این مورد سخنى نیست. وثاقت و عدالت او نیز نزد علماى رجال محرز و مسلم می‌باشد. کتاب مجمع البیان، بزرگترین شاهد بر وسعت اطلاعات و کمال او است.
در «نقد الرجال» آمده است: طبرسى از ثقات و اجلای مذهب امامیه به شمار می‌رود. عدالت، فضیلت و شایستگى وى بر هیچ کس پوشیده نیست. تصانیف و تألیفات او هر کدام در موضوع خود، کم‌نظیر و قابل استناد می‌باشد. آثار طبرسى در میان آثار علماى شیعه مانند ستارگان فروزان می‌درخشند.
در «روضات الجنات» آمده است: شیخ شهید سعید، محقق فقیه فرید، امین الدین ابو علی فضل بن حسن طبرسى، از فضلاى عالی‌قدر و محققین ارجمند است. طبرسى در فقه، حدیث، تفسیر و ادبیات، سرآمد علماى زمان خود بود و در هر دانشى تبحر داشت. جلالت قدر و عظمت مقام وى در نزد همگان روشن و واضح است. تفسیر مجمع البیان و جوامع الجامع وى از مهمترین آثار علمى هستند که وفور دانش و کثرت اطلاعات او را بیان می‌کنند.
محدث نورى می‌گوید: افتخار علماى اعلام و امین ملت اسلام، مفسر بزرگوار، فقیه ارجمند، ابو على فضل بن حسن طبرسى، از بزرگان علما و رجال کامل و باجلالت بی‌شمار است. تفسیر مجمع البیان که از هنگام تألیف تا کنون مورد استفاده مفسرین بوده و تمام جویندگان علوم قرآن از وى استفاده می‌برند، از آثار این عالم جلیل القدر است. این عالم بزرگوار تألیفات دیگرى نیز دارد که هر کدام در موضوع خود جالب و قابل استفاده می‌باشند.
محدث قمى می‌گوید: فضل بن حسن طبرسى که دوست و دشمن به وفور علم و دانش و فضل و کمال وى گواهى می‌دهند، یکى از ثقات فقها و محدّثین عالی‌قدر است. مجمع البیان یکى از تألیفات این محقق عظیم الشأن است که شیخ شهید در باره آن می‌گوید: مانند این تفسیر نوشته نشده و مؤلف آن از بزرگوارترین افراد علماى امامیه است.
اساتید
- ابوعلی بن شیخ طوسی
- ابوالوفاء عبدالجبار بن علی المقری رازی
- حسن بن حسین قمی رازی
- موفق الدین ابن الفتح الواعظ بکرآبادی
- سید ابوطالب محمد بن الحسین جرجانی
شاگردان
- فرزند وی، ابونصر حسن بن فضل
- ابوجعفر محمد بن علی بن شهرآشوب
- شیخ منتجب الدین
- قطب راوندی
- سید فضل الله راوندی
- سید ابوالحمد مهدی بن نزار حسینی قاینی
آثار
- مجمع البیان
- جامع الجوامع یا جوامع الجامع
- الوافی
- اعلام الوری باعلام الهدی
- اعلام الهدی فی فضائل الائمة (ع)
- تاج الموالید
- الآداب الدینیة
- النور المبین
- الفائق
عروج ملکوتی
شیخ طبرسى در شب عید قربان سال ۵۴۸ قمری در شهر سبزوار دیده از جهان فروبست و جنازه‌اش را به مشهد مقدس انتقال دادند و در مقبره قتلگاه به خاک سپردند. مزار طبرسى اکنون در مشهد مقدس در حاشیه غربى خیابان طبرسى (خیابانى که به نام وى نامگذارى شده) موجود است و در این اواخر یکى از مردان نیکوکار، ساختمان مجللى بر روى آن ساخته و در حال حاضر مزار او یکى از مزارات مشهور مشهد مقدس می‌باشد. افندی اصفهانی و محمد باقر خوانساری هر دو تصریح به شهادت طبرسی نموده‌اند و حاجی نوری می‌نویسد: کسانی که شرح حال او را نوشته‌اند چگونگی شهادت او را ذکر نکرده‌اند؛ شاید وی با سم به شهادت رسیده و لذا شهادت او معروف نگردیده است. آیت الله سبحانی این ادعا را جزء اوهام دانسته که هیچ منبعی قبل از ریاض العلما ندارد.
