بایگانی برچسب برای: زندگینامه عرفا

به نام آفریننده عشق

فضه نُوبیّه، کنیز حضرت زهرا(س) است که پیامبر(ص) او را به این نام خواند. نام او در روایات مرتبط با ولادت حسنین، ماجرای نزول آیه اطعام و شهادت حضرت زهرا(س) آمده است.

ویژگی ها

فضه، اصالتاُ از اهالی نوبیه بود. نوبیه شهری است در جنوب سودان یا جنوب مصر و شرق نیل. برخی او را هندی و برخی دیگر دختر پادشاه هند معرفی‌اش کرده‌اند. فضه، کنیز حضرت زهرا(س) بود. پس از نزول آیه «فقل لهم قولا میسورا»، پیامبر(ص) وی را به خانه حضرت زهرا(س) فرستاد و او را فضه نامید.

حضرت فاطمه(س) کارهای خانه را بین خود و فضه تقسیم کرد؛ یک روز خود و یک روز فضه کارها را انجام می‌داد. او در ماجرای بیماری حسنین، که علی(ع) و فاطمه(س) نذر کردند در صورت بهبودی آنان سه روز روزه بگیرند، با آنان همراه شد و چنین نذری کرد. آیات ۷ و ۸ سوره انسان درباره این ماجرا نازل شده است.

حضرت علی(ع) هنگام دعوت به وداع فرزندان خود با پیکر مادر، فضه را هم خطاب قرار داده و گفته است: ای ام کلثوم،‌ ای زینب،‌ ای سکینه ،‌ای فضه،‌ ای حسن،‌ ای حسین، بشتابید و با مادرتان وداع کنید. فضه بعد از شهادت حضرت زهرا(س)، به علی(ع) رسید. پس از آن بیست سال زندگی کرد. فضه را زنی صالح و با تقوا دانسته‌اند.

علی(ع) او را به همسری ابوثعلبه حبشی درآورد. فضه، از او یک پسر به دنیا آورد. بعداز مرگ ابوثعلبه، فضه با ابوملیک غطفانی ازدواج کرد و پس از این ازدواج پسرش از ابوثعلبه از دنیا رفت. فضه از ابوملیک دارای فرزندانی شد، دختری به نام شهرة بنت مسکة بنت فضّة که کرامتی هم برای او نقل می‌کنند، از نوادگان اوست. در بعضی از منابع، از شکایت شوهر دوم از وی نزد عمر بن خطاب سخن به میان رفته و او به نفع فضه قضاوت کرد‌ه است.

فضه حدود بیست سال با آیات قرآن حرف می‌زد و به دیگران پاسخ می‌داد. او در روایتی طولانی، حالات حضرت زهرا(س) را از زمان رحلت پیامبر(ص) تا شهادت فاطمه(س) بیان می‌کند. حضرت علی(ع) در مورد وی می‌گوید: «اللهم بارک لنا فی فضّتنا» برخی گفته‌اند که او علم کیمیا می‌دانست و این علم را حضرت زهرا(س) به وی تعلیم کرده بود. پیامبر(ع) هم دعا برای مشکلات و همچنین اذکاری را به وی تعلیم کرده بود. خلیفه دوم به مقابل علمی وی اعتراف کرده است.

در بعضی منابع از حضور فضه نوبیه در کربلا سخن گفته شده است. داستان شیر و فضه بنا بر حضور وی در کربلا نگاشته شده است. ادریس بن عبدالله اودی می‌گوید: چون امام حسین(ع) شهید شد و لشکر عمر بن سعد خواستند اسب بر بدن امام بتازند، فضه به حضرت زینب(س) گفت:‌ای بانوی من! روزی کشتی «سفینه» در دریا شکست و او به جزیرهای افتاد و در آنجا شیری دید. او خطاب به شیر گفت:‌ای ابا الحارث، من غلام رسول خدایم! پس آن شیر غرغرکنان پیشاپیش او رفت تا او را به راه رساند.

هم اکنون آن شیر در جایی زانو زده است، بگذار من بروم و به او آگاهی دهم که این مردم فردا چه خواهند کرد. فضه نزد آن شیر رفت و گفت:‌ ای ابا الحارث، آن شیر سر بلند کرد و فضه به او گفت: میدانی فردا میخواهند با امام حسین(ع) چه کنند، می خواهند اسب بر پشتش بتازند. شیر آمد و دو دست خود را روی پیکر امام حسین(ع) نهاد، لشکر جلو آمده و شیر را دیدند، عمر بن سعد به آنها گفت: این فتنه است، مبادا آن را برانگیزید، برگردید، آنها هم برگشتند. با توجه به گزارش‌های قطعی در مورد تاختن اسب بر بدن امام حسین(ع)، این داستان محل تردید است.

در کتاب گلشن احباب تالیف آیت الله محمد صادق طهرانی آمده است: فضه، خادمه امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیهما السلام بود و به واسطه مجاهداتی که داشت، داخل در سوره هل اتی (انسان) شد. قبر مطهر ایشان در شام بوده و بسیار نورانی است.

عروج ملکوتی

مقبره‌ای منسوب به فضه در دمشق در قبرستان باب الصغیر موجود است. قبر وی کمی بالاتر از مرقد منسوب عبدالله بن جعفر بن ابی طالب و در انتهای غربی قبرستان قرار دارد. حجره و مرقد او گنبدی کوچک داشته و دیواره‌های آن از سنگ سیاه است.

به نام آفریننده عشق

در سال ۱۲۱۲ ق. در شهر سبزوار و در خانه حاج میرزا مهدی یکی از انسانهای وارسته و مؤمن سبزوار کودکی پا به عرصه وجود گذاشت و هادی نام گرفت.

ویژگی ها

او هشت سال داشت که به جمع محصلان علوم مقدماتی پیوست و در اوان نوجوانی ادبیات عرب (صرف و نحو) را فرا گرفت و دیری نگذشت که به جلسات درسهای بالاتر راه یافت. وی هر چند در ده سالگی پدرش را از دست داد توانست به کمک یکی از اقوام خویش راه های سخت آینده را هموار سازد. پسر عمه‌اش حاج ملا حسین سبزواری که خود اهل فضیلت و دانش بود در ادامه تحصیل وی را یاری کرد و با کمک او راهی حوزه علمیه مشهد شد و ده سال در کنار بارگاه امام رضا علیه السلام به تحصیل پرداخت.

اصفهان در داشتن حوزه‌های علمیه پر رونق، تاریخ درخشان دارد و گذشته این شهر با خاطرات بزرگان بسیاری نقش بسته است.حضور ملا هادی در حوزه اصفهان از روزی آغاز شد که وی در سفر حج از راه اصفهان گذر می‌کرد و چون هنوز موسم حج نبود مدتی در این شهر اقامت گزید. در حوزه پر رونق اصفهان آن زمان استادانی چون حاج شیخ محمد تقی مؤلف هدایة المسترشدین و حاج محمد ابراهیم کلباسی صاحب اشارات الاصول و آیت الله ملا اسماعیل کوشکی در آن، محفل درس و بحث علمی داشتند.

ملا هادی که هنوز تا موسم حج فرصت داشت لحظاتش را مغتنم شمرده، در درس بزرگان شرکت جست او چند وقتی به درس آیت الله کوشکی رفت و احساس کرد این درس برایش چون گمشده گرانقیمتی بوده که اکنون بدان دست یافته است. بیان شیوا و عمق معلومات استاد وی را هر روز شیفته‌تر می‌نمود. از همین رو تصمیم گرفت سفر حج خود را به سفر در سلوک دانش و معارف تبدیل کند و در اصفهان ماندگار شود. سفر ملاهادی به هشت سال اقامت در اصفهان انجامید و دراین مدت خود را به زیور دانش و معارف آراست و به برکت بزرگان آن سامان در علم حکمت افقهای جدیدی فرا راهش گشوده گردید. ملا هادی در سال ۱۲۴۲ به مشهد بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد.

حکیم با همه بزرگوار شخصیت علمی خویش روح بلندی داشت و زندگی را تنها از دریچه حکمت و فلسفه نمی‌گریست؛ به گونه‌ای که گاهی هم صحبتی با فقرا و همنشینی با طبقات دیگر جامعه را مغتنم می‌شمرد. زاهدانه می‌زیست و به اشراف و حتی شخص شاه نیز بی‌توجه بود. نقل می‌کنند که روزی ناصرالدین شاه در سبزوار به خانه وی آمد و او با غذای ساده خود از شاه پذیرایی کرد و در مقابل اصرار شاه هیچ چیز از وی قبول ننمود.

وی باغ انگوری داشت که با دسترنج خود از آن محصول بر‌می‌داشت و همه ساله به هنگام فصل برداشت ابتدا سهمی را بین نیازمندان تقسیم می‌کرد و سپس دوستان خویش را به همراه طلاب علوم دینی به آنجا دعوت می‌نمود تا حاصل دسترنج خود را با دیگران مصرف کند. حکیم خود در دوران زندگی کار می‌کرد و بسیار اشتیاق داشت که از دسترنج خود استفاده کند. وی از بیت المال هیچ ارتزاق نمی‌کرد. او در تمام مدت عمر در یک خانه بسیار ساده زیست.

دارایی حکیم منحصر به یک جفت گاو و یک باغچه بود. او هر آن چه را که مورد نیاز بود، با دسترنج خود به دست می‌آورد و نان سالیانه خود را با زراعتی که خود آن را به عهده داشت مهیا می‌کرد گفته‌اند: حاج ملا هادی یک روز از قنات عمید آباد و یک شبانه روز از قنات قصبه را مالک بود و خودش با استفاده از این دو آب به کشت گندم و پنبه و سایر مایحتاج زندگی اقدام می‌کرد و سالانه سی خروار غله و ده بار پنبه از زمین خویش برداشت می‌کرد و از باغی که در بیرون شهر واقع بود سالانه چهل تومان سود به دست می‌آورد، قسمتی از مجموع این درآمدها را برای امرار معاش خویش و باقیمانده را بین فقرا و نیازمندان تقسیم می‌نمود.

از حکیم سبزواری کرامات زیادی نقل شده است که به یکی از آنها اشاره می کنیم: عروس ملاهادی نقل می کند سالی در روز عید غدیر دور هم جمع بودیم که ملاهادی فرمود: می گویند هر کس در روز غدیر جامه نو بپوشد بدنش بر آتش حرام خواهد شد ولی افسوس که ما پیراهن نو مهیا نکردیم. آنگاه ایشان وارد اتاق خودشان شده و پیراهنی نو از جنس کرباس را روی میز مشاهده می کنند و می گویند: الحمد لله پیراهن نو هم رسید.

شیخ عبدالنبی نوری سفری به مشهد داشت. به نزدیکی سبزوار که می رسد راه را گم می کند و به زحمت راه را پیدا کرده و با راهنمایی دو نفر نزد هادی سبزواری می رسد. ملا هادی به او می گوید: شما در این سفر به زحمت افتادید و با راهنمایی دو نفر مرا پیدا کردید. عبد النبی نوری با خود گفت: شاید همان دو نفر این واقعه را برای ایشان تعریف کرده باشند. آنگاه ملا هادی فرمود: بیخود علم خود را هدر مکن؛ کیمیا علم است؟ فقه آل محمد تحصیل کنید که بهترین کیمیا خواهد بود. عبدالنبی که دنبال علم کیمیا بود، متوجه می شود هر دو گفته، از کرامات ملا هادی بوده است.

ملاهادی در جوانی در اصفهان مشغول تحصیل بود. اهالی آنجا صبح می بینند آن جو ها، پیش هر اسبی که ریخته اند نخورده و خیال میکنند اسب ها ناخوش شده اند. خبر به حسام السلطنه میرسد. پس از تحقیق معلوم میشود جو ها از ملا هادی بوده و می گویند این از کرامات اوست.

روزی طلاب به آخوند خراسانی که در آن دوران، طلبه ای جوان بود، برای شرکت در دروس ملا هادی سبزواری انتقاد می کردند که ملا هادی در پاسخ آنها می‌فرماید: این جوانی را که به دیده حقارت در او می‌نگرید روزی به پایگاهی از علم خواهد رسید که هزاران نفر از دریای علم او بهره‌مند می‌شوند و تربیت می‌گردند‌‌. این شخص به جایی خواهد رسید که به حکم او پادشاهی از سلطنت خلع می شود. در این هنگام حاضرین با اعجاب بر می‌گردند تا آخوند را مشاهده کنند اما دیدند که طلبه جوان رفته است و دیگر هیچ وقت آخوند به آنجا باز نگشت.

نقل است: داماد حاجی دختر فلجی داشت و پزشکان از معالجه وی عاجز بودند. این دختر مفلوج، شبی درخواب حاحج ملاهادی را می‌بیند که به او می گوید: برخیز و راه برو. هنگامی که دختر مفلوج از خواب برخاست، همگی مشاهده کردند که دختر دارد راه می رود و شفا پیدا کرده است.

سید عبدالله سجادی نقل کرده است: من ده ساله بودم که روزی پدرم به من دستور داد که بروم قند بگیرم. در بین راه پول از دستم افتاد و هر گشتم آن را پیدا نکردم. شروع کردم به گریه کردن، چرا که با خود فکر کرده بودم که اگر به خانه بروم جواب پدر را چه بگویم. در همین فکر بودم که دیدم ملا هادی عبا بر سر انداخته و به طرف من آمد و بدون هیج مقدمه‌ای یک قران در دست من گذاشت و رفت و من هم با شادی بسیار به خانه برگشتم.

ایشان حین درس دادن از دنیا رفت. بحث توحید بود و مست خدا شد، کتاب را بست، سه بار فریاد لا اله الا الله کشید و از دنیا رفت.

اساتید

• حاج ملا حسین سبزواری
• حاج محمد ابراهیم کرباسی
• آقا شیخ محمد تقی،
• ملا علی مازندرانی نوری اصفهانی
• ملا اسماعیل کوشکی

شاگردان

• آخوند ملا محمد کاظم خراسانی
• ملا محمد کاظم سبزواری
• آقا شیخ علی فاضل تبتی
• شاهزاده جناب
• آیة الله حاج میرزا حسین مجتهد سبزواری
• ملا علی سمنانی
• آقا سید احمد رضوی پیشاوری هندی
• ملا عبدالکریم قوچانی
• شیخ ابراهیم طهرانی
• ملا محمد صادق حکیم

آثار

• دیوان حاج ملا هادی
• اسرار الحکمة فی المفتتح المغتتم
• شرح فارسی بر برخی از ابیات مشکل مثنوی مولانا.
• مفتاح الفلاح و مصباح النجاح
• شرح الاسماء

عروج ملکوتی

حکیم سبزواری پس از هفتاد و چند سال طلوع بر عالم اندیشه در عصر روز بیست و هشتم ذی الحجه سال ۱۲۸۹ ق. دار فانی را وداع گفت و جامعه مسلمانان و حوزه‌های علمی را در ماتم فرو برد. پیکر پاک و مطهر آن عالم فرزانه با شرکت اقشار مختلف مردم سبزوار در حالی که دوستان و شاگردان آن بزرگوار از شدت حزن و اندوه اشک می‌ریختند تشییع شد و در بیرون دروازه سبزوار به نام دروازه نیشابور (معروف به فلکه زند) دفن گردید.

به نام آفریننده عشق

فاطمه نیشابوری از زنان صوفی و عارف ایرانی قرن سوم هجری اهل خراسان نیشابور بود. او معاصر با ذوالنون مصری و یزید بسطامی بوده‌است. از زندگی او اطلاعات زیادی در دست نیست.

ویژگی ها

وی از قدمای زنان خراسان و از عارفان بزرگ بود. بایزید بسطامی وی را ستایش کرده و ذوالنون از او سوالها کرده است. او روزی برای ذوالنون هدیه ای فرستاد اما ذوالنون آن را قبول نکرد و گفت: قبول کردن هدیه از زنان مذلت و خواری است. فاطمه گفت: در دنیا صوفی ای پست تر از آن نیست که سبب در میان بیند.

بایزید بسطامی گفت: در عمر خود تنها یک مرد و یک زن را دیدم و آن زن فاطمه نیشابوری است. از هیچ مقام وی را خبر نکردم که آن خبر وی را عیان نبود. احمد بن محمد می گوید: از ذوالنون پرسدم از این طایفه که را بزرگتر دیدی؟ گفت: هیچکس را بزرگ تر از زنی که او را در مکه دیدم و فاطمه نیشابوری نامیده میشد ندیدم. در فهم معانی قرآن سخنانی میگفت که مرا عجب می آمد. او یکی از اولیای خداست و استاد من است.

به نام آفریننده عشق

ابوالفیض (ابوالفیاض) ثوبان بن ابراهیم ذوالنون مصری صوفی رخمیمی (حدود ۱۵۵-۲۴۶ هـ)، فردی زاهد، حکیمی فصیح و شیخ دیار مصر بوده است.

ویژگی ها

ابوالفیض (ابوالفیاض) ثوبان بن ابراهیم ذوالنون مصری صوفی رخمیمی (اخمیمی) نوبی؛ درباره نام و نسب و کنیه او اختلاف وجود دارد. نامش را فیض بن احمد، فیض بن ابراهیم و ذوالنون بن ابراهیم ذکر کرده‌اند. وی در اواخر حکومت منصور متولد شد. او اصالتا از اهالی نوبه، قریه‌ای واقع در مصر که اخمیم به آن گفته می‌شد، بود و در مصر سکونت داشت.

خطیب بغدادی او را فردی زاهد، حکیمی فصیح و شیخ دیار مصر معرفی کرده است. وی اولین کسی بود که در مصر درباره احوال و مقامات اولیای خدا و منزلت صوفیه سخن گفت، لذا علمای مصر او را مجبور کردند آنجا را ترک کند و به او تهمت زندیق زدند. متوکل متوجه او شد و از او دعوت کرد تا به سامرا بیاید و او در سامرا پس از گفت‌و‌گویی که با متوکل داشت، مورد علاقه متوکل قرار گرفت.

آثار

• الثقة فی الصنعة
• الرکن الاکبر

عروج ملکوتی

سرانجام ابوالفیض در سال ۲۴۶ هـ در محلی به نام جیزه، واقع در مصر از دنیا رفت. او را در مقابر اهل معافر دفن کردند.

به نام آفریننده عشق

سید قطب‌الدین محمد حسینی نیریزی (زاده ۱۱۰۰ قمری، نی‌ریز، فارس – درگذشته ۱۱۷۳ قمری، نجف، عراق) صوفی شیعه، از حکما و عرفای نامدار و برجسته ایرانی و سی‌ و دومین قطب سلسله ذهبیه در دوره صفوی و متأخر از صدرالمتألهین است.

ویژگی ها

تمام تاریخ‌نویسان نام او را محمد و لقب وی را قطب‌الدین ذکر کرده‌اند. وی نخست در وطن خویش به تحصیل پرداخت سپس به شیراز و اصفهان رفت و از اساتید بزرگی همچون ملاشاه محمد دارابی کسب فیض نمود و در زمینه‌های مختلف دینی و خصوصا عرفان اسلامی آثار ارزشمندی از خویش به جای گذاشت. میرزا محمد هاشم درویش شیرازی (داماد و جانشین وی در سلسله ذهبیه) و آقامحمد بیدآبادی برجسته‌ترین شاگردان سلوکی وی بودند. وی علاوه بر داشتن جایگاهی والا در تاریخ عرفان شیعی، از مهم ترین و تأثیرگذارترین اندیشمندان سیاسی اواخر دوره صفویه بود.

سید قطب‌الدین محمد نیریزی در سال ۱۱۰۰ قمری (۱۶۸۹ میلادی) در نی‌ریز، شهرستان نی‌ریز، استان فارس به دنیا آمد. مورخان نیز محل تولد او را نی‌ریز ذکر کرده‌اند. تاریخ دقیق تولد او در هیچ یک از زندگی‌نامه‌ها ذکر نشده است، اما با توجه به مقدمه کتاب وی قصیده عشقیه می‌توان دریافت که در حدود سال ۱۱۰۰ قمری اتفاق افتاده است. نسب او با ۲۶ واسطه از سیدان و بزرگان دین، به علی بن حسین زین‌العابدین (امام چهارم شیعیان) می‌رسد. همچنین نسب او با ۲۸ واسطه از طریق پدرش به علی بن ابی‌طالب (اولین امام شیعیان) می‌رسد. مادرش از خاندان موسوی بود، لذا نسب سید قطب‌الدین محمد نیریزی از جانب مادر به موسی کاظم (امام هفتم شیعیان) می‌رسد.

پس از وفات شیخ علی نقی اصطهباناتی، سید قطب‌الدین محمد نیریزی پیشوای شرعی سلسله ذهبیه (به اصطلاح قطب فرقه) و مروج آن و عهده‌دار ارشاد و راهنمایی پیروان شد. وی تا اواخر دهه ۱۱۳۰ قمری به تحصیل و کسب علوم دینی نزد علما و بزرگان علم و عرفان آن زمان ادامه داد و با اینکه در آن زمان قطب سلسله ذهبیه بود، کسب علم را رها نکرد. سید قطب‌الدین محمد نیریزی برای تکمیل تحصیلات خود در ادبیات عرب، فقه، حدیث و حکمت به شیراز مهاجرت کرد.

گفته می‌شود در سال‌های ۱۱۲۵ و ۱۱۲۶ قمری در مسجد جامع شیراز به تدریس علوم دینی و عرفانی می‌پرداخته است. احتمالا در این دوره شروع به شاگردی نزد ملاشاه محمد دارابی و ملاّ محمد على سكّاكى شيرازى (متوفی اواسط قرن ۱۲ قمری) کرده است. پس از آن عازم نجف شد. از آنجایی که سید قطب‌الدین محمد نیریزی در سال ۱۱۲۹ قمری در کوفه بوده، باید در حدود سال ۱۱۲۸ قمری به عراق رفته باشد. به گفته خود سید قطب‌الدین محمد نیریزی، وی در سال ۱۱۲۹ قمری در مسجد کوفه با سید هاشم بحرانی ملاقات کرد و شیفته علم و کمالات او شد و برای مدتی به شاگردی او مشغول گشت.

سید قطب‌الدین محمد نیریزی، چنانکه خودش در برخی از آثارش گفته است، پس از مدتی به ایران بازگشت و در سال ۱۱۳۰ قمری در قزوین بوده است. در قزوین نزد میر ابراهیم قزوینی (متوفی ۱۱۴۴ قمری) شاگردی را آغاز کرد. سید قطب‌الدین محمد نیریزی علاوه بر تحصیل، نسخه خطی دعای صباح را که میر ابراهیم قزوینی به خط کوفی نوشته بود، نسخه برداری کرد و کتاب «منظومه صرفيه و نحويه علويه» خود را نیز در آنجا تنظیم و تکمیل کرد.

پس از آن عازم مشهد مقدس شد و در آنجا با میر محمد تقی خراسانی (متوفی ۱۱۳۸ قمری) ملاقات کرد. پس از مدتی به همراه میر محمد تقی خراسانی از مشهد به اصفهان آمد. سید قطب‌الدین محمد نیریزی باید قبل از حمله افغان‌ها یعنی قبل از ۱۱۳۴ قمری وارد اصفهان شده باشد. زیرا علاوه بر اینکه بیشتر منابع از حضور سید قطب‌الدین محمد نیریزی در اصفهان پیش از آن تاریخ یاد کرده‌اند، وی مدتی نیز در اصفهان نزد ملا محمد صادق اردستانی کسب علم کرده است.

به هر حال در حدود سالهای ۱۱۳۱ و ۱۱۳۲ قمری وارد اصفهان شد و از محضر ملا محمد صادق اردستانی و آقا خلیل اصفهانی استفاده کرد و تا اوایل دهه ۱۱۴۰ قمری در آنجا زندگی کرد. او در سیاست نیز تبحر داشت، از جمله نامه‌ای به شاه سلطان حسین نوشته و او را از وضعیت و خطرات موجود آگاه ساخته و حمله افغان‌ها را نیز پیش بینی کرده بود. علاوه بر این، چنانکه خود وی نیز اشاره کرده، در شهرهای اصفهان، شیراز، قزوین و کاشان نزد بسیاری از علما و اساتید آن روزگار به کسب علم و شاگردی پرداخته است.

سید قطب‌الدین محمد نیریزی در یکی از سخت‌ترین، پرتلاطم‌ترین و بحرانی‌ترین دوران صفویه در اصفهان زندگی می‌کرده است. بنابر آنچه در کتاب‌هایش گفته، معلوم است که او سال‌ها پس از اشغال اصفهان توسط افغان‌ها در آنجا زندگی می‌کرده است. او از نجات خود و خانواده‌اش از بلایا گفته، از فتح مجدد اصفهان و ورود شاه تهماسب دوم که در سال ۱۱۴۱ قمری اتفاق افتاده نیز سخن به میان آورده است. بنابراین می‌توان گفت که وی تا حدود سال ۱۱۴۲ قمری در اصفهان بوده است.

سپس از اصفهان به شیراز بازگشت و حدود دو دهه در آنجا زندگی کرد. در آنجا به نوشتن و تالیف مشغول بود، شاگردانی نیز داشت، موعظه می‌کرد و آنها را راهنما بود. در این مدت به زادگاهش نی‌ریز سفر کرد و گفته می‌شود مدتی در آنجا نیز به تدریس می‌پرداخته است. احتمالاً به دلیل آشفتگی اوضاع در شیراز در سالهای ۱۱۵۶ تا ۱۱۵۸ قمری، سید قطب‌الدین محمد نیریزی مدتی به جزیره خارگ رفته است.

او در اوایل دهه ۱۱۶۰ قمری عازم نجف و در سال ۱۱۶۳ یا ۱۱۶۴ قمری به آن شهر رسیده است. سید قطب‌الدین محمد نیریزی باقی عمر خود را در نجف ماند. در آنجا به شعرسرایی و آموزش و تربیت شاگردان مشغول بود. می‌گویند شب‌ها در آنجا جلساتی برپا می‌کرد و اسرار عرفانی را برای مشتاقان می‌گفت. او بیشتر آثار خود را در نجف نوشته است.

قطب الدین یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اقطاب سلسله ذهبیه بوده است. محمد خواجوی از پژوهش گران ذهبیه در مورد قطب الدین می‌نویسد: می‌توان گفت افکار و اندیشه‌های او تحولی دوباره در این سلسه ایجاد کرد تا آنجا که او را محیی و مجدد ذهبیه خوانده‌اند. هر چند برخی از بزرگان این طریقت، بعد از او طلایه دار این مکتب شدند و آثار بسیاری پدید آوردند اما چون آن نوشته‌ها، عمق معنی و محتوایی آثار سید را نداشته است، او را قدوة الاولياء الشامخين، نادره دوران و شیخ عالم توصیف کرده اند.

سید قطب الدین به میرزا محمد هاشم می‌گفت: هنگامی که به واسطه شقاقلوس انگشت تو را قطع کردند من بودم که در دلت گفتم: انگشت بر مهر دیوانیان میزنی و وقتی که از شیراز بیرون آمدی نیز من بودم که 6 هزار وجه در جیب تو ریختم.

شاگردان

• محمد هاشم درویش ذهبی شیرازی
• ملا محراب گیلانی
• آقا محمد بیدآبادی
• محمدباقر عبدالصالح شیرازی
• شیخ احمد احسایی
• شیخ جعفر نجفی، معروف به «خاتم المجتهدین»
• میر محمد علی کاشانی اصم
• شیخ محمد احسایی

آثار

• فصل الخطاب
• كنز الحكمه
• شمس الحكمه
• مصباح الولايه
• قصیده عشقيه
• رساله در معارف الهى

عروج ملکوتی

سید قطب‌الدین محمد نیریزی در دهه آخر عمر به نجف رفت و بقیه عمر را در آنجا گذراند. سرانجام در ۱۸ شعبان ۱۱۷۳ قمری (۵ آوریل ۱۷۶۰ میلادی) در آنجا درگذشت و در قبرستان وادی‌السلام به خاک سپرده شد.