بایگانی برچسب برای: زندگینامه علما

به نام آفریننده عشق

محمد حسن آرندی نائینى (۱۲۷۰ – ۱۱۹۰ قمری)، عارف، حکیم و ریاضی‌دان شیعه در قرن ۱۳ هجری بود. او را از مشایخ سلسله‌ نعمت اللهیه مى‌دانند.

ویژگی ها

محمد حسن آرندی فرزند زکریا، در آبادی «آرند» (شش فرسنگی غرب نائین) در ۱۱۹۰ قمری متولد شد. از این رو به نسبت «نایینی» هم نامدار است. وی از کودکی برای شبانی به صحرا می­ رفت. در باب ابتدای تغیّر احوال محمد حسن آرندی، روایتی غریب از حاج میرزا محمد سعید، امام جمعه نایین منقول است. امام جمعه، این شرح شگرف را خود از زبان آرندی شنیده و چنین حکایت کرده است: روزی در شانزده سالگی به شبانی مشغول بودم. نزدیک ظهر دیدم هوا تیره و تار شد، به طوری که ستاره های آسمان هویدا گردید. بسیار ترسیدم و گمان کردم قیامت به پا شده است. در آن حال، از هوش رفتم. کمی بعد قدری به خود آمدم و دیدم در همین فضای تاریک، نوری از طرف مغرب هویدا گردید و آن نور به طرف من نزدیک شد. چون درست نزدیک رسید، مانند هودجی بود که نور از داخل آن می‌تابید و چون مقابل من رسید، سر و گردنی نورانی از داخل آن هودج بیرون آمد و متوجه من شد و تبسمی نمود و فرمود: حسن! برو و درس بخوان! پس از گذشتن هودج از مقابلم، ندیدم به کجا رفت.

من در حال عادی نبودم. وقتی به خود آمدم، دیدم پدرم خشمناک شده و به من خطاب کرده و می­‌گوید: تو خوابی و گوسفندانت در کشت مردم زیان می‌رسانند! من از همان ساعت از کار شبانی بیزار شده و مایل به فرا گرفتن علوم شدم؛ سه چهار مرتبه از آرند فرار کردم و تا کوهپایه (دوازده فرسنگی اصفهان) و دفعه دیگر تا سگزی (هفت فرسنگی اصفهان) آمدم و هر بار، پدرم یا دیگری می‌آمدند و مرا به قریه خود باز‌می­‌گرداندند و چون می‌گفتم: می‌خواهم درس بخوانم، پدرم می­‌گفت: بچه رعیت را با درس خواندن چه کار!؟ تا در بار آخر، پدرم از روی خشم، مرا تعقیب نکرد. من به اصفهان آمدم و مقدمات را تحصیل کردم و با کمال عسرت و تنگدستی امرار معاش می‌کردم. گاهی پدرم، قدری گندم و یا جو کوبیده برایم می فرستاد.»

در باب ملاقات آرندی با حاج محمد حسن، معقول‌تر آن است که او پس از آمدن به اصفهان و پرداختن به تحصیل و قطع مراحلی کوتاه در طریق معرفت و کسب قابلیت حضور در مجلس بزرگی چون حاجی، در یکی از سفرهای خویش به نایین، چنان‌که در «اصول الفصول فی حصول الوصل» رضاقلی‌خان هدایت آمده است: «به خدمت جناب حاج محمدحسن نایینی رسیده و به صوابدید او به خدمت حضرت حسینعلی شاه اصفهانی آمده و به شرف توبه و تلقین مشرف‌ شده و در مدرسه نیماورد به تصفیه و تزکیه ظاهر و باطن و کسب علوم صوری و معنوی مشغول گردیده باشد.» شایان ذکر است که حسینعلی شاه اصفهانی از مشایخ بزرگ عهد خویش و از همقدمان نور علیشاه بوده است. در آن روزگار قطب مشایخ سلسله نعمة اللهیه بوده و آرندی، سالک طریقت اویسی است و اهل این طریقه – چنان‌که مشهور ارباب معرفت است – به قطب و پیری سر نمی‌سپارند، بلکه بدون میانجی – چونان اویس قرنی – از باطن پیامبر (ص) فیض می‌پذیرند و استمداد همت می‌کنند. ملا حسن، ظاهراً این طریقت را سال‌ها پس از تشرف دیدار با حسینعلی شاه اختیار کرده است و توبه و تلقین نزد آن جناب با طریقت بعدی وی منافاتی ندارد.

بر اساس منابع موجود و معروف، ما کسی از استادان و شاگردان آرندی را به نام نمی‌شناسیم، اما در احوال او آورده‌اند که در اصناف علوم منقول و اقسام معقول و انواع ریاضی، فرید دهر بوده و در علوم غریبه نیز مهارت داشته است و از صبح تا به شام، طلاب علوم مختلف، دسته دسته، پیوسته به مدرسش حاضر می‌شدند و اغلب حکمای بعدی اصفهان نزد ایشان حکمت آموختند. بنا بر نقل بعضی معتقدان، آن بزرگوار در انواع علوم ظاهر و باطن به مقام کشف و شهود بود؛ اگر فی‌المثل در یک روز از هزار کتاب در فنون شتّی از وی حل مشکلات و رفع شبهات می‌خواستند، بدون هیچ تأمل همه را جواب می‌فرمود، با آن که اصلاً کتاب نداشت و ابداً به مطالعه وقت نمی­‌گذاشت.

آرندی، سخت مرتاضانه می‌زیست و درویش و سبکبار بود. وی ایام را بیشتر به روزه می‌گذاشت و شب‌ها اندک می­‌خفت. هیچ‌­گاه چراغ نمی‌افروخت و به تاریکی به ذکر و فکر می­‌پرداخت. از خوردن حیوانی پرهیز داشت و هر چهل روز یک بار اندکی گوشت گاو که در آن روزگار غذای فقیران بود تناول می­‌کرد. راه گذران معاشش منحصر بود که سالی ده یا بیست روز، وقت حصاد به دهات حوالی شهر خوشه چینی می­‌فرمود. روزی یک من و نیم به سنگ شاه جو دستگیرش می‌شد و تمام سال را به همان اکتفا می‌کرد. شبانه روز، دو سه سیر آن را با سنگ و چوب نیم کوب می‌کرد و با آب و نمک در دیزی گلی می‌پخت و می‌خورد. بعضی نیز نوشته‌اند که از میراث پدر، یکی دو حبه از مزرعه آرند به او رسیده بود که از محصول همان به قناعت گذران زندگی می‌کرد. به شست و شو با آب سرد عادت داشت و همه وقت در حجره تن را با آب سرد می‌­شست. برای خفتن، زیراندازی نداشت و روی انداز او در زمستان پلاسی بود که ژندگی، رویه و آستر آن از هم باز شناخته نبود.

نفوذ غریب و استیلای عجیب میر سید محمد تا آنجا بود که چون درگذشت و خبر فوتش به ناصرالدین شاه رسید، گفته بود: الحمد لله رب العالمین، امروز می‌­توانم بگویم که اصفهان مال من است. مهابت سید چنان بود که هیچ‌­کس از حکام، اُمرا و شاهزادگان بزرگ زمان را در مجلس او بی­ اجازه وی جرأت جلوس نبود و به دید و بازدید هیچ يک از این طوایف نمی­‌رفت؛ با این همه، وی خواستار دیدار ملا حسن گردید؛ اما او به این ملاقات تن در نمی‌داد که مرا با امام چه کار؟ باری، امام دست بر نداشت و وسایط انگیخت و آرندی شرایطی نهاد تا به فرجام،  سلطان العلماء در حجره درویشانه وی شرف صحبت یافت. بار نخست، ملا حسن به تلخی با امام صاحب صلابت رو به رو شد و وی را به قهر براند، اما در کرب دوم، دیدار چنان کرامتی نمود که امام از خود بی‌خود شد و چون به حال خویش باز آمد، فروتنانه دست او ببوسید و از خدمتش رخصت خواست و در مراجعت با اصحاب گفت: امروز دین من از برکت محضر این بزرگ مرد کامل گردید.

نقل است: حاج محمد ابراهیم کلباسی با صوفیه سخت بر سر عناد بود. وقتی با کوکب‌ه­ای عالمانه از در مدرسه نیماورد می­‌گذشت که اتفاقا را آرندی بازخورد؛ پس مرکب بایستانید و همچنان سواره وی را به درشتی پیش خواند و به تندی به نکوهیدنش آغازید. آرندی به آهستگی پرده از بعضِ مستورات خاطر آن فقیه نبیه برگرفت و به تعبیر خوابی که دیده بود و به هیچ‌­کس جرأت ابراز نداشت، رندانه گریزی زد، چنان‌که فقیه، وحشت زده و هراسان گفت: این خبر را که برای تو آورده است؟ و پشیمان و منفعل او را واگذاشت و به تعجیل گذشت.

آرندی با همه مریدان مخلصی که داشت، با کسی معاشرت نمی‌نمود و صحبت خلوتش به دو سه تن از فقرای عارف شوریده گمنام منحصر بود که گاهی به دیدار همدیگر می­‌رفتند و کس نمی‌دانست که در حلقه آنان چه می‌گذشت و چه مباحثی می‌رفت. وی در ریاضت و طی مقامات روحانی به درجه‌ای رسیده بود که انواع کرامات و خرق عادات از خلع تن، طی­ الارض، خواندن افکار، اشراف بر ضمیر و اخبار از آینده از او به ظهور می‌پیوست؛ اما وی این احوال را در جنب معارج عالیه انسانی به چیزی نمی‌گرفت و هرگز در صدد اظهار و نمایش بر نمی‌­آمد و سعی می­‌کرد خود را در زمره جهال بی­‌معرفت نشان دهد.

عروج ملکوتی

آرندی در اواخر عمر به مرض استسقاء دچار شد و در این بیماری، در حدود هشتاد سالگی، در سال ۱۲۷۰ قمری در اصفهان درگذشت. او را ظاهراً به وصیت خودش، در ایوان آستانه بقعه بابا رکن­‌الدین شیرازی در تخت فولاد به خاک سپردند.

به نام آفریننده عشق

شیخ مقیم زنجانی، عالم و عارف ایرانی اهل همدان بود.

ویژگی ها

حاج شیخ مقیم، علاقه‌ای به دنیا نداشت و همه‌ اثاثش را که جمع کرده بودند، یک ماشین وانت را هم پر نمی‌کرد. وی زاهد و وارسته بود، به طوری‌ که گاهی برای پذیرایی از مهمان‌هایش، حتی استکان چای را هم از همسایه می‌گرفت. با اینکه پول فراوانی هم به عنوان وجوه شرعی به دستش می‌رسید و می‌توانست از آن‌ها به اندازه‌ متعارف برای زندگی خود مصرف کند،  اما نوعا تا غروب در دستش دوام می‌آورد و برای نان شبش چیزی نداشت! یا به مستمندان می‌بخشید و یا به نجف اشرف می‌فرستاد و حتی گاهی لباس تنش را هم به نیازمندان می‌داد. در روستای فارسجین نماز جماعت برگزار می‌کرد و منبر می‌رفت و خمس و زکات روستاهای اطراف را جمع می‌نمود و همان ساعت، همه را به مصرفش می‌رساند و چیزی برای خود برنمی‌داشت.

حاج‌ شیخ‌ مقيم می‌‌فرمود: زمانی که در نجف سرگرم تحصیل بودم، شب‌های سه‌شنبه به مسجد سهله می‌‌رفتم و صبح سه‌شنبه به نجف بازمی‌گشتم. یک بار، چهلمین شب یک دوره رفتنم به آن مسجد بود اما همسرم که در ساعات آخر بارداری‌اش بود، گفت: «شما امشب به مسجد سهله نرو، تا با این وضع تنها نباشم.» من گفتم: «علویه‌ خانم! اگر شما اذن می‌فرمایید، چون امشب شب چهلم است، من بروم اما قول می‌دهم که بر خلاف هفته‌‌های گذشته تا صبح نمانم و همین شب بازگردم.» شاید پنجاه یا صد قدم از مسجد دور شده بودم که در آن تاریکی از سمت چپم صوتی شنیدم که می‌فرمود: «شیخ‌ مقیم! شیخ‌ مقیم! کجا تشریف می‌برید؟ به نجف؟ من هم به نجف می‌روم؛ بیا با هم همراه شویم.» صاحب صوت با گفتن اين جملات به من نزدیک شد و از وقتی با او همگام شدم، تا نجف اشرف بیش از دو یا سه دقيقه بیشتر نشد! در راه به من فرمود: نگهبان شهر، منتظر توست؛ برو تا او هم در و حصار شهر را ببندد و به کارش برسد. ضمنا امشب خداوند فرزندی به تو خواهد داد؛ نامش را مصطفی بگذار.

به حصار شهر نجف که رسیدیم از هم جدا شدیم. وقتی من وارد شهر شدم، ناگهان به ذهنم رسید که این مسافت طولانی مسجد سهله تا نجف چه زود طی شد! راستی آن آقا از کجا نام مرا می‌‌دانست؟! از کجا اطلاع داشب که همسر من باردار است و امشب وضع حمل خواهد کرد؟! از کجا می‌داند که فرزندم پسر خواهد شد که می‌گوید نامش را مصطفی بگذار؟! از کجا دانست که دربان شهر منتظر من است؟! همین که این پرسش‌ها به ذهنم رسید، زود برگشتم و در را گشودم اما کسی را ندیدم! بعدا دانستم که در همراهی حضرت ولیعصر (عج) بودم و مسافت را هم به قدرت ایشان طی‌ الارض کردیم.

چشمان جناب شیخ در اواخر عمر بسیار کم‌ سو شده بود. روزی اطرافیان که دانسته بودند تشرفاتی به محضر امام زمان (عج) برای حاج‌ شیخ دست می‌دهد، به ایشان گفتند: «چرا شفای چشمانمان را از حضرت ولی عصر (عج) را نمی خواهید؟» شیخ فرمود: «اگر بخواهم می‌‌دهند و هر بار، نیت می‌کنم که وقتی به حضورشان مشرّف شدم، این حاجت را بخواهم اما هنگامی که به خدمتشان می‌‌رسم ذهنم از این مسأله منصرف می‌شود و از یادم می‌‌رود. البته زمانی که در حضور مبارک ایشان هستم، چشمانم خوب می‌بیند و ستاره‌های آسمان را هم خوب می‌بینم اما پس از زیارت ایشان، باز به همین حالت باز می‌گردم.»

آقا مصطفی (فرزند حاج‌ شیخ) می‌‌گفت: بارها اتفاق می‌افتاد که وقتی به سمت اتاق مرحوم پدرم می‌‌رفتم، می‌‌شنیدم که ایشان، مؤدبانه و به زبان ترکی به کسی خطاب می‌کنند: «بر روی چشم! قربان شما! متشکرم…» من صبر می‌کردم و صحبت‌های ایشان که تمام می‌شد، با سرفه‌ای حضور خودم را اعلام می‌کردم و در این هنگام پدرم (که معلوم بود دست به سینه نهاده و ایستاده بودند) می‌فرمودند: «که هستی؟» می‌گفتم: «مصطفی» آنگاه با ناراحتی می‌گفتند: «برای چه آمده‌ای؟! چه کسی گفت به این جا بیایی؟!» پاسخ می‌دادم: «آمده‌ام حالتان را بپرسم؛ ببينم چیزی لازم ندارید؟!» می‌فرمودند: «نه، من چیزی لازم ندارم؛ چرا آمدید و خلوت مرا به هم زدید؟!» من می‌‌پرسیدم: «حاج آقا! با چه کسی سخن می‌‌گفتید؟» می‌‌فرمودند: «شما کسی را دیدید؟» می‌‌گفتم: «نه، کسی را ندیدم.» پدر می‌فرمودند: حضرت امیرالمؤمنین (ع) تشریف آورده بودند و داشتم با ایشان صحبت می‌کردم.»

نقل است: وقتی حاج شیخ برای زیارت به حرم امیرالمؤمنین (ع) رسید، به ملازم خود (لطفعلی) فرمود: «تو برو زیارت کن، من در همین آستانه می‌نشینم.» لطفعلی می‌‌گفت: «من وقتی از زیارت بازگشتم به حاج‌ آقا عرض کردم: «من رفتم و زیارت کردم اما شما هنوز این جا نشسته‌اید؟!» حاج شیخ فرمود: «من همه‌ امامان را زیارت کردم. همه در محضر یعسوب‌الأولیاء قرآن می‌ خواندند. به من اذن ورود ندادند، اما تو خوب کردی رفتی.» در نقل دیگری مرحوم شیخ فرمود: «امامان در محضر اميرالمؤمنين (ع) قرآن مقابله می‌کردند و تا آنان در آنجا باشند من اذن ورود ندارم.»

برخی از طلابی که برای تحصیل به محضر شیخ و مدرسه‌ ایشان می‌‌آمدند، از روستاهای دور از محل اقامت شیخ بودند و نوعاً ناهار را هم در همان مدرسه می‌‌ماندند و می‌خوردند و مرحوم شیخ نیز از آن‌ها پذیرایی می‌کردند. روزی جناب شیخ از علویه خانم می‌خواهد که چیزی برای ناهار طلاب فراهم کند اما همسر ایشان می‌گوید: «چیزی در خانه نداریم.» حاج آقا می‌فرماید: آوردند، دم در است؛ بروید بگیرید. همان لحظه، سه بارِ الاغ، نان، گوشت، روغن و رشته برای شیخ آورده بودند و گفتند: «اين‌‌ها را فلانی، از روستای سوزن به عنوان هدیه برای حضرت شیخ فرستاده است!» حسین آقا (یکی از دوستان شیخ) می‌‌گفت: «روزی از جناب شیخ پرسیدم: این حکومت و دولت، آخرش چه گونه خواهد شد و چه سرانجامی می‌‌یابد؟ فرمود: سیدی خواهد آمد و بساط این حکومت را بر خواهد چید؛ اما خیلی خون‌ریزی خواهد شد.» منظور ايشان از سید، امام خمینی و منظور از خونریزی احتمالا هشت سال دفاع مقدس بود.

حجت الاسلام سید ابراهيم حسینی می‌‌فرمود: روزی عده‌ای از راه دور برای مسائل شرعی و پرداخت خمس و زکات آمده بودند منزل حضرت استاد مقیم زنجانی. آن روز من نیز آنجا بودم و در گوشه‌ای با آقا مصطفی (فرزند حاج‌ شیخ) صحبت می‌‌کردم. لحظاتی از ظهر گذشته بود که مهمان‌ها گفتند: «جناب شیخ! به ما ناهار نمی‌‌دهید؟!» مرحوم شیخ از عیال خود خواست که چیزی برای مهمان‌ها بیاورد، اما علویه‌ خانم پاسخ داد: «چیزی در خانه نیست‌» مدتی بعد، باز مهمان‌ها گفتند: «جناب شیخ! ما دیگر طاقت نداریم؛ اجازه می‌دهید خودمان برویم و چیزی از بیرون تهیه کنیم؟» مرحوم شیخ باز از علویه‌ خانم خواست کمی نان بیاورد. یکی از مهمان‌ها گفت: «علویه‌ خانم چند لحظه پیش از خانه خارج شد.» در این هنگام شیخ فرمود: «من هم گرسنه‌ام. برو در آن مخزن را بردار.» مهمان رفت و در آن را برداشت و مشاهده کرد که چندین قرص نان تازه در آن است. آن‌ها را آورد و مقابل شیخ و دیگران گذاشت و گفت: «این همه نان اینجاست و علویه‌ خانم چیزی به ما نمی‌داد!» حاج‌ شیخ فرمود: «در خانه‌ ما چیزی یافت نمی‌‌شود؛ بیایید این تحفه‌ الهی یا هر چه هست را بخوریم!»

سهل علی می‌‌گفت: روزی مرحوم شيخ‌ مقيم زنجانی به من فرمود: «نزد سید حمزه برو و بگو زود به اینجا بیاید.» من رفتم و سید حمزه را خواندم و خود نیز همراه او وارد خانه‌ حاج‌ شیخ شدم و دیدم ماری در نزدیکی شیخ آرام گرفته است. جناب شیخ به سید حمزه فرمود: «گویا تو ماری را در صحرا دیده و آن را کشته‌ای؟!» سید گفت: «بله؛ از ترس جانم آن را کشتم.» شیخ فرمود: «اين مار جفت آن ماری است که کشته‌ای؛ شکایت تو را نزد من آورده است!» سید همان لحظه از مرحوم شیخ‌ مقيم خواست تا از مار بخواهد که وی را ببخشاید و جناب شیخ هم به مار خطاب کرد: «اين سید از ترس جانش جفتت را کشته است، تو او را به سیادتش ببخشای!» در این هنگام دیدم مار به جناب شیخ نزدیک شد، با ادب از گرد او راهش را کشید و رفت و آسیبی هم به سید حمزه نرساند!

خادم شیخ‌ مقیم شاهد بود که ايشان شب‌های جمعه، قبا، عبا و عمامه خود را می‌‌پوشد و گویی به جای مهم و محترمی می‌رود؛ از خانه خارج می‌گردد و صبح باز می‌گردد. پس از مدتی کنجکاو می‌شود که بداند جناب حاج‌ شیخ چند ساعت از شب جمعه گذشته به کجا می‌رود؟ تا اینکه شب جمعه‌ای پس از بیرون رفتن شیخ، در تاریکی و پنهانی به دنبال ایشان حرکت می‌‌کند؛ از روستای فارسجین که خارج می‌‌شوند، هنوز چند گامی بر نداشته بودند که خود را پشت سر شیخ و مقابل ضریح و حرم حضرت سیدالشهدا (ع) می‌‌یابد. با مرحوم شیخ زیارت می‌کند و باز چند قدم از حرم دور نشده بودند که می‌‌بیند پشت سر شیخ و برابر حرم و ضریح امیرالمؤمنین (ع) است. شاه ولایت را هم زیارت می‌‌کنند و باز، چند گامی دنبال مرحوم شیخ‌ مقیم نرفته بود که خود را در نزدیکی روستای فارسجین می‌یابد! در همان تاریکی با سرعت خود را به خانه می‌‌رساند. وقتی جناب شیخ به خانه وارد می‌شود، از خادم می‌پرسد: «چرا نفس نفس می‌‌زنی؟!» او انگیزه خود را از تعقیب شیخ و هر چه آن شب دیده بود باز می‌گوید. آنگاه جناب شیخ می‌ فرماید: «تا زنده‌ام نباید مشاهدات امشب را جایی بیان کنی.»

یک بار آیت الله زنجانی به مالک روستای فارسجین می‌‌گوید: «چهار خروار گندم در اختیار من بگذار تا در میان تهیدستانی که به من مراجعه می‌کنند پخش کنم و شرمنده‌ آنان نشوم؛ بنده هم در برابر آن، خانه‌ای از بهشت به تو می‌‌فروشم که همسایه‌‌هایت از آل عبا (ع) باشند.» مالکِ آبادی پاسخ می‌‌دهد: «من در اینجا آبرو دارم و افزون بر آبروداری خودم حفظ رعیتم نیز واجب‌تر است.» بدین ترتیب از درخواست شیخ تبعیت نمی‌کند، اما همسر او که از این گفتگو آگاه می‌‌شود، به جناب حاج‌ شیخ اطلاع می‌دهد: «من حاضرم این اندازه گندم را از اموال شخصی خودم به شما بدهم و در برابر آن خانه‌ بهشتی را به من بفروشید.» حاج‌ شیخ می‌‌پذیرد و قولنامه‌ آن را بر کاغذی می‌نویسد! همان شب ارباب روستا در خواب می‌بیند که خانه‌ با شکوهی در بهشت و مقابل اوست.

به گمان اينکه مال خودش است، می‌خواهد وارد آن شود که نگهبانان و فرشته‌ ها جلوی وی را می‌‌گیرند و می‌‌گویند: «اين خانه را جناب شیخ به همسر شما فروخته است، نه به شما!» ارباب می‌‌گوید: «خوب، همسر من است، می‌توانم داخل شوم!» اما نگهبانان می‌گویند: «ما چنین اذن و دستوری نداریم!» وقتی از خواب برمی‌خیزد، شتابان نزد حضرت شیخ می‌‌رود تا داد و ستد پیشنهادی ایشان را بپذیرد، اما هنگام مواجهه با شیخ، شیخ می‌‌فرماید: «تمام شد! تمام شد! دیر آمدی؛ معامله‌ای بود که کردیم و بهره‌ای به تو نمی‌‌رسد.» سپس افزود: «من بهشت‌ فروش نیستم اما باید ندیده راضی به معامله می‌‌شدی.»

شیخ مقیم هنگام مهاجرت به نجف می‌گفت: من چندین ماه بعد، از دنیا خواهم رفت؛ بیا با هم به نجف برویم و مشهدی‌ لطفعلی، ایشان را به منصرف شدن از این سفر دعوت می‌کرد اما ایشان فرمود: «لطفعلی! تو هنوز به باطن من مؤمن و مطمئن نیستی؟ا» سپس فرمود: «اهالی روستا را بخوان تا حلالیت بطلبیم و خداحافظی کنیم.» مردم‌ گریان و اشک ریزان به سوی شیخ آمدند. دیگری نقل می‌‌کند: حاج‌ شیخ چنان رفتار می‌‌کرد که همه دانستند این سفر نجف به وفات ایشان منجر می‌‌شود. شیخ مقیم در شب ارتحال روحانی‌اش به لطفعلی فرمود: «من امشب خواهم مُرد. تو نترس؛ دو نفر خواهند آمد و مرا می‌برند و غسل می‌دهند و دفن می‌‌کنند؛ تو به آنان اذن بده و عبایم را بگیر و خبر درگذشتم را برای خانواده‌ام ببر و عبایم راهم به پسرم مصطفی برسان.» صبح آن روز، حاج‌ شیخ مقیم آب خواست، وضو ساخت و نماز خواند و سپس دراز کشید و عبای خود راهم روی خود گسترد و فرمود: «لطف‌علی! این بالش نرم را از زیر سر من بردار و آن پاره آجر را زیر مسرم بگذار. مولایم حضرت سیدالشهدا (ع)، روی خاک جان داد.» یکی از علمای نجف‌، صبح روز درگذشتِ شیخ، به پیشکار خود می‌گوید: «برو ببین امروز چه کسی از آقایان از دنیا رفته است؛ من ديشب در خواب دیدم که حضرت ابوذر از دنیا رفته است.»

عروج ملکوتی

مقیم زنجانی در سال پایانی عمر خود به نجف بازمی‌گردد و در آنجا وفات کرده و به خاک سپرده می‌شود.

به نام آفریننده عشق

محمد علی جولای دزفولی، ظاهرا یکی از اوتاد قرن 13 هجری قمری بود. اطلاعات زیادی از زندگی شخصی ایشان در دسترس نیست.

ویژگی ها

جولا را هم باید یکی از اوتاد زمان خود محسوب داشت، و حکایتی را که هم اکنون می‌نگاریم آقا سیّدمحمّدجواد، معروف به شاه که یکی از سادات موثّق و ادیب و خلیق و از ائمّه جماعت دزفول است از همسایه خود به نام حاج نورالله کجباف از تاجری از اهالی تبریز برای ما نقل فرمود: این تاجر از ثروتمندان تبریز و او را فرزندی نمی‌شد و هر چه نزد پزشکان به معالجه می‌پرداخت نتیجه‌ای نمی‌گرفت، تا آنکه به نجف اشرف رفت و زمانی در آن محلّ شریف برای تشرّف خدمت امام عصر (ارواحناله‌الفدآء) به عمل استجاره مشغول شد.

استجاره از سابق تا حال هم متداول است که مردان پاک از اهل نجف یا مسافرین چهل شب چهارشنبه نماز و اعمال موظفه‌ای در مسجد سهله بجا می‌آورند و بعد به مسجد کوفه رفته و در آنجا بیتوته می‌کنند و در ظرف این مدت یا شب آخر، خدمت امام مشرّف می‌شوند، و بسا باشد که آن حضرت را نشاسند و افراد زیادی این عمل را انجام داده و به مقصود خود نائل شده‌اند.
این تاجر در شب آخر بین خواب و بیداری حالت خاصی به او رخ می‌دهد و در آنجا شخصی را مشاهده می‌کند که به او می‌گوید: نزد محمّدعلی جولای دزفولی (نسّاج و بافنده) روانه شو به حاجتت خواهی رسید، و دیگر کسی را ندید.

گوید: نام دزفول را تا آن‌وقت نشنیده بودم، به نجف آمدم و از دزفول پرسش نمودم، به من آنجا را معرّفی کردند و با نوکری که همراه داشتم به سوی آن شهر آمدم، چون در شهر وارد شدم به نوکرم گفتم: تو در جائی با اسباب برو و تو را بعد خواهم یافت؛ او برفت و من از محمّدعلی جولا جویا شدم، غالب مردم او را نمی‌شناختند، تا بالاخره به شخصی رسیدم که جولا را می‌ شناخت و گفت: بافنده است و در لباس و زیّ فقراء است و با وضع شما تناسبی ندارد. من روانه شدم تا به دکّان او رسیدم، شخصی را دیدم پیراهن و شلوار کرباسی در بر دارد و در محلّی که تقریباً یک متر در دو متر بود به بافندگی مشغول است، به مجرّد آنکه مرا دید گفت: حاج محمّدحسین مطلب و حاجت شما روا شد؛ بر حیرتم افزوده شد و بعد از اجازه بر وی داخل شدم، هنگام غروب بود، اذان گفت و به نماز مشغول گردید، به او گفتم: من غریبم و امشب میهمان شما هستم، قبول نمود.

چون پاسی از شب گذشت کاسه چوبی که قدری در آن ماست بود با دو قرص نان جوین در طبقی چوبی پیش رویم گذاشت، من با آنکه به خوراک‌های خوب و لذیذ معتاد بودم ولی با او شرکت کردم، بعد قطعه پوستی که داشت به من داد و گفت: تو میهمان مائی، بر روی آن بخواب، و خودش بر زمین خوابید. نزدیک سپیده صبح برخاست و اذان گفت و نماز صبح را گذاشت و تعقیب مختصری هم خواند، به او گفتم: من اینجا آمدم دو مقصد داشتم، یکی را گفتی انجام گرفت، دیگر آن است که به چه عملی به این مقام رسیدی که امام (ع) مرا به تو محوّل فرمود و از نام و ضمیرم اطّلاع داری؟

گفت: این چه پرسش است؟ حاجت داشتی روا گردید و برو؛ به او گفتم: تا نفهمم نمی‌روم و چون میهمان شمایم به پاس احترام میهمان باید مرا خبر دهی؛ سپس آغاز سخن کرده گفت: من در این محلّ به کسب خود مشغول بودم، در مقابل این دکّان خانه ستمکاری بود که سربازی از آن محافظت می‌نمود. روزی این سرباز نزد من آمد و گفت: برای خود از کجا خوراک تهیّه می‌کنی؟ به او گفتم: سالی یک خروار گندم می‌خرم و آرد می‌کنم و می‌پزم و زن و فرزندی هم ندارم. او گفت: در اینجا من مستحفظم و خوش ندارم از مال این ظالم تصرّف کنم، چنانچه قبول زحمت فرمائی، برای من نیز یک خروار جو خریداری کن و هر روز دو قرص نان به من تسلیم نما؛ من حرف او را پذیرفتم و هر روز می‌آمد و دو قرص نان می‌برد.

اتّفاقاً روزی نیامد، از حال او پرسیدم، گفتند: مریض است و در این مسجد خوابیده است؛ به آنجا رفتم، دیدم افتاده است، از حالش جویا شدم و خواستم برایش طبیب و دوا تهیّه کنم، گفت: احتیاجی نیست و من امشب از دنیا می‌روم؛ چون نصف شب سپری شود در دکّانت آمده، تو را اطّلاع می‌دهند، تو بیا و هر چه دستورت دهند عمل کن، و بقیّه آردها هم برای خودت باشد؛ خواستم شب در نزد او بمانم، اجازه نداد و گفت: برو، من نیز اطاعت نمودم. نیمی از شب رفته بود که درب دکّان زده شد و گفتند: محمّدعلی بیرون بیا، من از دکّان آمدم و به مسجد رفتم، دیدم آن سرباز جان سپرده و دو نفر در آنجا حاضر بودند، به من گفتند که حرکت دهم بدن او را به جانب رودخانه؛ اجابت کردم، آن دو نفر او را غسل داده کفن کردند و نماز بر او گزاردند و آوردند درب مسجد او را دفن کردند.

من به دکّان بازگشتم، چند شب بعد درب دکّان زده شد، کسی گفت: بیرون بیا، من بیرون آمدم، گفت: آقا تو را طلب نموده با من بیا، اطاعت کرده و رفتم؛ با آنکه اواخر ماه بود ولی صحرا مانند شب‌های مهتاب روشن بود و زمین‌ها سبز و خرّم، ولی ماه پیدا نبود، در فکر فرو رفته و تعجّب می‌کردم، ناگاه به صحرای لور (لور شهری بوده در شمال دزفول، مقدّسی در کتاب احسن التّقاسیم گوید: شهر لور در سرحدّ جبال است و بعضی آن را از اقلیم جبال می‌شمارند و آن‌را خوبی‌های بسیار است جز آنکه شکرش خوب نیست؛ اصطخری در المسالک و الممالک نوشته: از لور تا پل‌ اندامش دو فرسنگ است؛ پل‌ اندامش همان پل دزفول است.

حاج صالح خان مکری به سال ۱۲۲۰ که از طرف دولت وقت حکومت دزفول و شوشتر را داشته در آن حدود دهی به نام صالح‌ آباد بنیاد نهاد که چندی بعد در نتیجه شورش الوار خراب شد ولی اینک صالح آباد، ‌اندیمشک نام دارد و شهرکی است دارای بازار و گاراژ و بسیار آباد و معمور است و یکی از ایستگاه‌های مهمّ راه آهن و مرکز ناحیه لرستان است.) رسیدیم، از دور عدّه بزرگوارانی را دیدم به دور هم نشسته‌اند، و یک نفر مقابل آنان ایستاده ولی در بین ایشان یک نفر جلیل و از همه بالاتر بود، به نحوی که هول و هراس مرا ربود و استخوان‌هایم به صدا درآمدند. مردی که همراه من بود گفت: قدری جلوتر بیا، رفتم و بعد توقّف کردم، آن نفر ایستاده گفت: بیا بیم نداشته باش، قدری پیشتر رفتم؛ آنشخصی که در بین آن جمعیّت بود و از همه برتری داشت به یکی از آن عدّه فرمود: منصب سرباز را به او بده، به من گفت: به‌خاطر خدمتی که به شیعه ما نمودی می‌خواهیم منصب سرباز را به تو بدهیم.

عرض نمودم: من کاسب و بافنده هستم، مرا به سربازی و سرهنگی چه؟ می‌پنداشتم می‌خواهند مرا به جای سرباز نگهبان قرار دهند، تبسّمی فرمود و گفت: منصب او را می‌خواهیم به تو دهیم، باز حرف خود را تکرار کرده و گفتم: مرا چه به سربازی؟! در این هنگام یکی از آنان فرمود: این شخص عامّی است، بگو منصب سرباز را به تو می‌دهیم و نمی‌خواهیم سرباز شوی، و به تو دادیم منصب او را برو. من برگشتم و در بازگشت هوا را تاریک دیدم و از آن روشنی و سبزی و خرّمی هم در صحرا خبری نبود؛ از آن شب به بعد دستورات آقا، یعنی حضرت صاحب الزّمان (ارواحناله‌الفداء) به من می‌رسد و از جمله دستورات آن حضرت انجام گرفتن مقصد و حاجت تو بود. این حکایت را فاضل محترم حاج میراز محمّد احمدآبادی در کتاب الشّمس الطّالعه، صفحه ۲۷۶ نگاشته  و آن‌ را از حاج محمّدطاهر تاجر دزفولی که ساکن اصفهان است نقل کرده است.

برخی ملاقلی جولا را که از اهالی عرفان و به نوعی راهنمای سید علی شوشتری بوده است، همان محمد علی جولا می دانند اما محمّدحسین حکمت‌فر که از محقّقان به‌نام دزفول هستند، می فرمودند: به نظر من ملّا محمّدعلی جولای دزفولی و ملّا قلی جولا دو نفر هستند و انطباق این دو بر هم صحیح نیست، و من به برخی از کسانی‌که چنین نظری داده‌اند تذکّر داده‌ام. ملّا قلی جولا در سلک عرفان بوده است و ملّا محمدعلی جولا در این سلک نبوده و فقط بر حسب حکایتی که نقل شده است با حضرت حجّت (ع) مرتبط بوده و فرمانبر آن حضرت بوده است.

بنده با آقای شرف‌الدّین هم‌صحبت کردم، ایشان نیز گفتند: نام این جولا، ملّا قلی است و در وادی‌السّلام نجف مدفون است، ایشان به یکی از اهالی نجف وصیّت کرده بود که جنازه مرا از شوشتر به نجف منتقل کرده و در فلان مقبره وادی‌السّلام دفن کنید، و من سابقاً اسم آن مقبره را نیز می‌دانستم و فعلاً فراموش کرده‌ام.

آیت الله خامنه ای به مردم دزفول فرموده بودند: از این اقیانوس بیکران سرباز گمنام، ملا محمد علی جولای دزفولی استفاده نمایید.

عروج ملکوتی

ایشان در سال 1264 هجری قمری در دوران حکومت قاجار، در شهر دزفول از دنیا رفتند.

به نام آفریننده عشق

عبدالله بن مسعود با نام کامل عبدالله بن مسعود بن غافل بن حبیب هذلی معروف به ابن مسعود، از صحابه و یاران محمد بود. او را بزرگ‌ترین مفسر قرآن در زمان خود و دومین مفسر قرآن می‌دانند.

ویژگی ها

عبدالله بن مسعود بن غافل بن حبیب از تیره بنی‌مخزوم قریش است. از آن‌ رو که به هذیل بن مدرکه از عرب عدنانی نسب می‌برد، به هذلی مشهور بود. کنیه‌اش ابوعبدالرحمن و ابن‌ ام عبد ثبت گشته؛ زیرا مادرش‌ ام عبد بنت عبدود بن سواء از هذیل بود. بر پایه گزارشی، پیامبر (ص) کنیه ابوعبدالرحمن را به او داد. به سبب هم‌پیمانی پدرش با بنی‌زهره از تیره‌های قریش، وی را «حلیف بنی‌زهره» خوانده‌اند.

در وصف شمایل وی گفته‌اند: قامتی کوتاه داشت و ساق پاهایش لاغر بود؛ به گونه‌ای که چون به دستور پیامبر (ص) بالای درختی رفت، نازکی پاهایش برخی را به خنده انداخت. رسول خدا (ص) فرمود: «پای عبدالله در قیامت از کوه احد سنگین‌تر است.» او در رفتارش به پیامبر تشبه می‌ورزید. برخی وی را نحیف دانسته و در وصفش گفته‌اند: موی سر تا پشت گوش فرو می‌گذاشت و خضاب نمی‌کرد. همچنین لباسش سفید، پاکیزه و خوشبو بود.

او ششمین مردی بود که در زمانی که محمد در مکه دعوت به اسلام را آغاز کرد، به اسلام گروید. وی از اولین حافظان قرآن در زمان محمد بوده و از مسلمانانی است که هر دو گروه سنی و شیعه به او احترام می‌گذارند. از زندگی او پیش از اسلام، آگاهی چندانی در دست نیست، ولی گویا شغل چوپانی داشت، چنانکه بعدها ابوجهل او را به همین سبب تحقیر کرد. در آغاز دعوت پیامبر (ص) بر اثر معجزه‌ای که از آن حضرت دید، مسلمان شد.

به همین جهت از وی به عنوان یکی از نخستین اسلام آورندگان نام برده شده و از قول خود او آمده که ششمین مسلمان بوده است. او نخستین کسی بود که پس از پیامبر (ص)، قرآن را به صدای بلند بر مشرکین خواند و آزار دید. وی همچنین از نخستین گروه مهاجران به حبشه بود و منابع از دو‌بار هجرت وی به حبشه یاد کرده‌اند. ابن مسعود را به سبب هجرت به حبشه و مدینه ذوالهجرتین گفته‌اند.

بر اساس روایتی، ابن مسعود یکی از چهار تنی بوده است که پیامبر (ص) فراگرفتن قرآن را از آنان توصیه کرده بود. ابن مسعود از نخستین حافظان و مشهورترین قاریان و مفسران قرآن بود که قرآن را همان‌گونه که نازل شده بود، تلاوت می‌کرد. وی در علم قرآن و ناسخ و منسوخ سرآمد و در میان صحابه به فضل، عقل و زهد مشهور بود.

ابن مسعود یکی از دوازده نفری بوده که با خلافت ابوبکر مخالفت کرد و گفت اهل بیت پیامبر (ص) بر خلافت او مقدم هستند، از جمله علی ابی‌طالب (ع) که باید آنچه خدا برای او قرار داده به او بدهید. ابن مسعود از کسانی بوده که در جریان تشییع جنازه حضرت زهرا (س) حضور داشته و با اینکه این از اسرار شیعه بوده، او از جمله نمازگزاران بر دختر پیامبر (ص) بوده و این می‌تواند دلیلی باشد بر شیعه بودن و مورد عنایت بودن او. وی از جمله کسانی است که بر بدن ابوذر غفاری نماز خواند و او را غسل و کفن کرد و این در حالی است که پیامبر (ص) به ابوذر خبر داده بود که مؤمنانی تو را غسل و کفن و دفن می‌کنند.

یکی از اصحاب پیامبر (ص) به نام عبدالرحمن بن يزيد می‌گوید: نزد حذيفة بن یمانی رفتم و گفتم: نزدیک‌ترین شخص به پیامبر (ص) از نظر هدایت جهت گیری و شیوه شناسی کیست؟ او را به ما معرفی کن تا نزد او برویم،  گفتارش را بشنویم و مفاهیم اسلام را از او فرا بگیریم. حذیفه در پاسخ گفت: او عبدالله بن مسعود است. افراد آگاه و مورد اطمینان از اصحاب محمد (ص) می‌دانند که ابن مسعود در مسیر هدایت و رستگاری،  صحابه‌ای است که به درگاه خداوند متعال نزدیک است.

از عبدالله بن شداد نقل شده است که عبد الله بن مسعود، رازدار، رخت‌دار، نگه دارنده مسواک و کفش‌دار رسول خدا (ص) بود. همچنین از امام علی (ع) نقل شده که رسول خدا (ص) فرمود: اگر من شخصی را بدون مشورت امیر کنم، ابن مسعود را امیر خواهم کرد. (یعنی آن قدر به لیاقت و تقوای او اطمینان دارم که درباره امیر کردن او نیاز به مشورت نیست.)

حضرت علی علیه السلام می‌فرمود: هم اکنون، تقدیر زمین به خاطر وجود هفت نفر آفریده شده و به خاطر آنها رزق و روزی به مردم می‌رسد، باران بر آنها می‌بارد و آن‌ها یاری می‌شوند. آن هفت نفر عبارتند از: عبدالله بن مسعود، ابوذر ، عمار ، سلمان، مقداد، حذیفه و من.

حبة بن جوین نیز می‌گوید: گروهی در محضر حضرت علی (ع) بودند. در آنجا سخن از عبدالله بن مسعود به میان آمد. آن‌ها گفتند: ما کسی که اخلاقی نیکوتر از ابن مسعود داشته باشد ندیدیم و نیز آموزگاری رفیق تر، هم‌نشینی بهتر و مردی مراقب‌تر از او را ندیدیم. حضرت علی (ع) به آنها فرمود: شما را سوگند، آیا این سخن را با صدق قلب می‌گویید؟ گفتند: آری. حضرت فرمود: خدایا! شاهد باش من نیز همانند سخن این گروه را بلکه به خدا برتر از آن را در شأن ابن مسعود می‌گویم.

علمای سنی و شیعه روایت کرده‌اند که برخی آیات در ستایش عبدالله بن مسعود و رفقایش نازل شده است. مثلا در آیه ۵۲ سوره انعام آمده است: آن‌ها را که صبح و شام خدا را می‌خوانند و جز ذات پاک او نظری ندارند از نزد خود دور نکن. این آیه درباره شش نفر نازل شده که یکی از آن‌ها، عبدالله بن مسعود است.

عروج ملکوتی

عبدالله بن مسعود در سال ۶۵۳ قمری در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد. در مورد اینکه آیا عمار بن یاسر یا عثمان بن عفان بر او نماز خواندند، اختلاف نظر وجود دارد.

به نام آفریننده عشق

قربانعلی زنجانی، معروف به «حجت‌الاسلام» (۱۲۴۶ – ۱۳۲۸ قمری)، از فقها و مراجع تقلید شیعه در قرن ۱۴ قمری و از حامیان مشروطه مشروعه بود.

ویژگی ها

ملا قربانعلی زنجانی در حدود سال ۱۲۴۶ قمری در یکی از روستاهای زنجان به نام ارغین چشم به جهان گشود. در اوایل کودکی از زادگاهش به زنجان آمد و پس از طی تحصیلات مقدماتی، در مدرسه نصرالله خان به تحصیل علوم دینی پرداخت و مقدمات علوم اسلامی را نزد اساتید آن دیار از جمله آخوند ملاعلی قارپوزآبادی فراگرفت. در سال ۱۲۶۶ قمری که با شروع فتنه بابیان در زنجان و وقوع آشوب در شهر، مجال درس و بحث از عالمان دینی گرفته شده بود، ملا قربانعلی زنجانی برای ادامه تحصیل و شرکت در درس خارج عازم عتبات شد؛ اما چون راه عراق بسته بود، ابتدا مدتی را در بروجرد گذراند و سپس راهی نجف اشرف شد و در آن شهر از محضر عالمان بزرگی چون صاحب ‌جواهر، شیخ مرتضی انصاری، شیخ راضی نجفی و سید حسین کوه‌کمری کسب فیض نمود.

آخوند ملاعسكر چنین نقل می‌کند: به هنگام تشرف به آستان قدس رضوی از آخوند‌ ملا تقی خراسانی شنيدم كه می‌فرمود: پس از رحلت شيخ مرتضی انصاری در اينكه به چه کسی رجوع كنيم، مبهوت بودم. شبی در خواب ديدم كه در صحن حضرت علی (ع) تختی نهاده‌اند و حضرت بر آن جلوس فرموده است و حضرت مهدی (عج) نيز در پشت سرشان قرار دارند و در كنار حضرت نيز، شيخ قربانعلی زنجانی ايستاده است. به‌ خود گفتم: در اين‌ مورد، به‌ خود حضرت امير (ع) مراجعه نمايم. با كمال ادب پيش رفتم و موضوع را به عرض رساندم. ايشان به حضرت حجت (عج) اشاره فرمودند و حضرت حجت (عج) نيز به شيخ‌ قربانعلی اشاره فرمودند. از خواب بيدار شدم و افكار گوناگون مرا احاطه كرد. همان روز به حجره آخوند‌ ملا قربانعلی زنجانی رفتم و بدون گفتن خوابی كه ديده بودم، از ايشان سوال كردم كه پس از شيخ، شما به كه رجوع فرموده‌ايد؟ او بدون تأمل، از زير تشكچه‌اش رساله كوچكی را كه خودش نوشته بود درآورد. سوال كردم: اين رساله از كيست؟ فرمود: از خودم است و در اثر زحمات خودم تهيه كرده‌ام. سپس اضافه كرد: مگر استاد عزيزمان مرحوم شيخ مرتضی آنچه را كه می‌فرمود از بطن مادر آورده بود؟

نقل است: روزی پس از نماز صبح، حاج ملا قربانعلی به سجده می‌رود. خادم می‌بیند آقا از سجده بلند نمی‌شود و هرچه ایشان را صدا می‌کند، پاسخی نمی‌شنود. پوستینی که بر تن ایشان بود را می‌گیرد و تکان می‌دهد. می‌بیند کسی زیر پوستین نیست. هراسان همانجا می‌نشیند. بعد از مدتی آقا از سجده بلند می‌شود و می‌گوید: الله اکبر. خادم عرض می‌کند: آقا کجا بودید؟ ایشان با همان لهجه و کلام ترکی می‌فرماید: چه کار داری با این کارها؟ خادم می‌گوید: شما را به جده سادات قسم می‌دهم که حقیقت را بگویید. ایشان می‌فرماید: طلبه‌ای در نجف فوت کرده بود، رفتم نماز ایشان را خواندم و آمدم. نقل است: یک روز، درویشی به حضور قربانعلی مشرف شد و از ایشان تقاضای پول کرد. قربانعلی به او گفت: پولی که دادنی به تو باشد ندارم! درویش گفت: چنین دروغی از تو بعید است زیرا در زیر تشکچه تو مقداری پول وجود دارد‌. قربانعلی به درویش گفت: از تو نیز بعید است که فلان مبلغ نزد خود داری و از من پول می‌‌طلبی. آنگاه درویش دست او را بوسید و بیرون رفت.

روزی مرحوم ملاقربانعلی زنجانی در حیاط منزلش وضو گرفته بود تا نماز بخواند. در این هنگام، پیرزنی، آه و ناله کنان وارد شده و به ایشان عرض کرد: آقا به دادم برسید! رحیم داروغه پسرم را دارد می‌کشد. او را در زندان خود به غل و زنجیر کشیده و در این سرمای زمستان شب‌ها روی پایش آب سرد می‌ریزد. قربانعلی زنجانی گفت: یک نفر برود این خبیث (رحیم داروغه) را صدا کند و به اینجا بیاورد. وقتی رحیم داروغه آمد، قربانعلی زنجانی با اشاره به چوب کوچکی که در دست داشت به او گفت: می‌خواهی بزنم کمرت بشکند! رحیم داروغه نیز بدون آنکه چوبی به کمرش اصابت کند، از درد کمر ناله می‌کند تا اینکه او را به دوش گرفته و می‌برند. نقل است که قربانعلی زنجانی به شیخ فضل الله نوری گفته بود: شیخ فضل الله! تو را به دار می‌زنند و مرا تبعید به عتبات می‌کنند و آنجا می‌کشند.

از منظر فرهیختگان

سید محمد مهدی اصفهانی در «احسن الودیعه» وی را «مجتهد کبیر» خوانده و مولف «تاریخ زنجان – علما و دانشمندان» با این اوصاف، مقام منیع وی را پاس داشته است: «علم الأعلام، قدوة اهل العلم، قطب دائرة التحقیق، الزاهد العابد، سلمان زمانه، آية الله فی العالمین… مولا قربانعلی زنجانی» از اکابر علمای بزرگ و از مراجع نوابغ و نوابغ دهر بود.

میرزا محمود حسینی می‌گوید: این بزرگوار از صدر اسلام تا کنون در زنجان، عالمی بی‌بدیل و فقیهی بی‌نظیر بود و من هر وقت حاجتی داشته باشم به روح او متوسل می‌شوم.

میرزا محمود حسینی می‌گوید: قربانعلی زنجانی بسیاری از وقایع پس از مشروطه را پیش‌گویی کرده بود، از جمله عمامه پرانی پس از مشروطه.

علامه طباطبایی می‌گوید: این شخص، فوق‌العاده است.

عروج ملکوتی

او در ۱۷ ربیع‌الثانی سال ۱۳۲۸ قمری در کاظمین درگذشت. محل دفن وی در رواق مقدسه در مجاور حرم کاظمین است.