زندگینامه قطب الدین محمد نیریزی
به نام آفریننده عشق
سید قطب‌الدین محمد حسینی نیریزی (زاده ۱۱۰۰ قمری، نی‌ریز، فارس – درگذشته ۱۱۷۳ قمری، نجف، عراق) صوفی شیعه، از حکما و عرفای نامدار و برجسته ایرانی و سی‌ودُومین قطب سلسله ذهبیه در دوره صفوی و متأخر از صدرالمتألهین است.
ویژگی ها
تمام تاریخ‌نویسان نام او را محمد و لقب وی را قطب‌الدین ذکر کرده‌اند. وی نخست در وطن خویش به تحصیل پرداخت سپس به شیراز و اصفهان رفت و از اساتید بزرگی همچون ملاشاه محمد دارابی کسب فیض نمود و در زمینه‌های مختلف دینی و خصوصا عرفان اسلامی آثار ارزشمندی از خویش به جای گذاشت. میرزا محمد هاشم درویش شیرازی (داماد و جانشین وی در سلسله ذهبیه) و آقامحمد بیدآبادی برجسته‌ترین شاگردان سلوکی وی بودند. وی علاوه بر داشتن جایگاهی والا در تاریخ عرفان شیعی، از مهم ترین و تأثیرگذارترین اندیشمندان سیاسی اواخر دوره صفویه بود.
سید قطب‌الدین محمد نیریزی در سال ۱۱۰۰ قمری (۱۶۸۹ میلادی) در نی‌ریز، شهرستان نی‌ریز، استان فارس به دنیا آمد. مورخان نیز محل تولد او را نی‌ریز ذکر کرده‌اند. تاریخ دقیق تولد او در هیچ یک از زندگی‌نامه‌ها ذکر نشده است، اما با توجه به مقدمه کتاب وی قصیده عشقیه می‌توان دریافت که در حدود سال ۱۱۰۰ قمری اتفاق افتاده است. نسب او با ۲۶ واسطه از سیدان و بزرگان دین، به علی بن حسین زین‌العابدین (امام چهارم شیعیان) می‌رسد. همچنین نسب او با ۲۸ واسطه از طریق پدرش به علی بن ابی‌طالب (اولین امام شیعیان) می‌رسد. مادرش از خاندان موسوی بود، لذا نسب سید قطب‌الدین محمد نیریزی از جانب مادر به موسی کاظم (امام هفتم شیعیان) می‌رسد.
پس از وفات شیخ علی نقی اصطهباناتی، سید قطب‌الدین محمد نیریزی پیشوای شرعی سلسله ذهبیه (به اصطلاح قطب فرقه) و مروج آن و عهده‌دار ارشاد و راهنمایی پیروان شد. وی تا اواخر دهه ۱۱۳۰ قمری به تحصیل و کسب علوم دینی نزد علما و بزرگان علم و عرفان آن زمان ادامه داد و با اینکه در آن زمان قطب سلسله ذهبیه بود، کسب علم را رها نکرد. سید قطب‌الدین محمد نیریزی برای تکمیل تحصیلات خود در ادبیات عرب، فقه، حدیث و حکمت به شیراز مهاجرت کرد.
گفته می‌شود در سالهای ۱۱۲۵ و ۱۱۲۶ قمری در مسجد جامع شیراز به تدریس علوم دینی و عرفانی می‌پرداخته است. احتمالا در این دوره شروع به شاگردی نزد ملاشاه محمد دارابی و ملاّ محمد على سكّاكى شيرازى (متوفی اواسط قرن ۱۲ قمری) کرده است. پس از آن عازم نجف شد. از آنجایی که سید قطب‌الدین محمد نیریزی در سال ۱۱۲۹ قمری در کوفه بوده، باید در حدود سال ۱۱۲۸ قمری به عراق رفته باشد. به گفته خود سید قطب‌الدین محمد نیریزی، وی در سال ۱۱۲۹ قمری در مسجد کوفه با سید هاشم بحرانی ملاقات کرد و شیفته علم و کمالات او شد و برای مدتی به شاگردی او مشغول گشت.
سید قطب‌الدین محمد نیریزی، چنانکه خودش در برخی از آثارش گفته است، پس از مدتی به ایران بازگشت و در سال ۱۱۳۰ قمری در قزوین بوده است. در قزوین نزد میر ابراهیم قزوینی (متوفی ۱۱۴۴ قمری) شاگردی را آغاز کرد. سید قطب‌الدین محمد نیریزی علاوه بر تحصیل، نسخه خطی دعای صباح را که میر ابراهیم قزوینی به خط کوفی نوشته بود، نسخه برداری کرد و کتاب «منظومه صرفيه و نحويه علويه» خود را نیز در آنجا تنظیم و تکمیل کرد.
پس از آن عازم مشهد مقدس شد و در آنجا با میر محمد تقی خراسانی (متوفی ۱۱۳۸ قمری) ملاقات کرد. پس از مدتی به همراه میر محمد تقی خراسانی از مشهد به اصفهان آمد. سید قطب‌الدین محمد نیریزی باید قبل از حمله افغان‌ها یعنی قبل از ۱۱۳۴ قمری وارد اصفهان شده باشد. زیرا علاوه بر اینکه بیشتر منابع از حضور سید قطب‌الدین محمد نیریزی در اصفهان پیش از آن تاریخ یاد کرده‌اند، وی مدتی نیز در اصفهان نزد ملا محمد صادق اردستانی کسب علم کرده است.
به هر حال در حدود سالهای ۱۱۳۱ و ۱۱۳۲ قمری وارد اصفهان شد و از محضر ملا محمد صادق اردستانی و آقا خلیل اصفهانی استفاده کرد و تا اوایل دهه ۱۱۴۰ قمری در آنجا زندگی کرد. او در سیاست نیز تبحر داشت، از جمله نامه‌ای به شاه سلطان حسین نوشته و او را از وضعیت و خطرات موجود آگاه ساخته و حمله افغان‌ها را نیز پیش بینی کرده بود. علاوه بر این، چنانکه خود وی نیز اشاره کرده، در شهرهای اصفهان، شیراز، قزوین و کاشان نزد بسیاری از علما و اساتید آن روزگار به کسب علم و شاگردی پرداخته است.
سید قطب‌الدین محمد نیریزی در یکی از سخت‌ترین، پرتلاطم‌ترین و بحرانی‌ترین دوران صفویه در اصفهان زندگی می‌کرده است. بنابر آنچه در کتاب‌هایش گفته، معلوم است که او سال‌ها پس از اشغال اصفهان توسط افغان‌ها در آنجا زندگی می‌کرده است. او از نجات خود و خانواده‌اش از بلایا گفته، از فتح مجدد اصفهان و ورود شاه تهماسب دوم که در سال ۱۱۴۱ قمری اتفاق افتاده نیز سخن به میان آورده است. بنابراین می‌توان گفت که وی تا حدود سال ۱۱۴۲ قمری در اصفهان بوده است.
سپس از اصفهان به شیراز بازگشت و حدود دو دهه در آنجا زندگی کرد. در آنجا به نوشتن و تالیف مشغول بود، شاگردانی نیز داشت، موعظه می‌کرد و آنها را راهنما بود. در این مدت به زادگاهش نی‌ریز سفر کرد و گفته می‌شود مدتی در آنجا نیز به تدریس می‌پرداخته است. احتمالاً به دلیل آشفتگی اوضاع در شیراز در سالهای ۱۱۵۶ تا ۱۱۵۸ قمری، سید قطب‌الدین محمد نیریزی مدتی به جزیره خارگ رفته است.
او در اوایل دهه ۱۱۶۰ قمری عازم نجف و در سال ۱۱۶۳ یا ۱۱۶۴ قمری به آن شهر رسیده است. سید قطب‌الدین محمد نیریزی باقی عمر خود را در نجف ماند. در آنجا به شعرسرایی و آموزش و تربیت شاگردان مشغول بود. می‌گویند شب‌ها در آنجا جلساتی برپا می‌کرد و اسرار عرفانی را برای مشتاقان می‌گفت. او بیشتر آثار خود را در نجف نوشته است.
سید قطب الدین به میرزا محمد هاشم می گفت: هنگامی که به واسطه شقاقلوس انگشت تو را قطع کردند من بودم که در دلت گفتم: انگشت بر مهر دیوانیان میزنی و وقتی که از شیراز بیرون آمدی نیز من بودم که 6 هزار وجه در جیب تو ریختم.
شاگردان
- محمد هاشم درویش ذهبی شیرازی
- ملا محراب گیلانی
- آقا محمد بیدآبادی
- محمدباقر عبدالصالح شیرازی
- شیخ احمد احسایی
- شیخ جعفر نجفی، معروف به «خاتم المجتهدین»
- میر محمد علی کاشانی اصم
- شیخ محمد احسایی
آثار
- فصل الخطاب
- كنز الحكمه
- شمس الحكمه
- مصباح الولايه
- قصیده عشقيه
- رساله در معارف الهى
عروج ملکوتی
سید قطب‌الدین محمد نیریزی در دهه آخر عمر به نجف رفت و بقیه عمر را در آنجا گذراند. سرانجام در ۱۸ شعبان ۱۱۷۳ قمری (۵ آوریل ۱۷۶۰ میلادی) در آنجا درگذشت و در قبرستان وادی‌السلام به خاک سپرده شد.
