بایگانی برچسب برای: سایت عاشقان خدا

به نام آفریننده عشق

صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی (۹۸۰ – ۱۰۴۵ یا ۱۰۵۰ قمری) معروف به ملاصدرا‌ و صدرالمتالهین‌، حکیم، عارف و از فلاسفه شیعه ایرانی در قرن یازدهم هجری قمری و بنیانگذار حکمت متعالیه بود.

ویژگی ها

پدر ملاصدرا (خواجه ابراهیم قوامی) سیاستمداری دانشمند و بسیار مؤمن بود و با وجود داشتن ثروت، عزت و مقام، هیچ فرزندی نداشت ولی سرانجام بر اثر دعا و تضرع بسیار به درگاه الهی، خداوند پسری به او داد که نام او را محمد (صدرالدین) گذاشتند و در عمل او را «صدرا» می‌خواندند و همین سبب شد که بعدها نیز ملقب به «ملا» یعنی دانشمند بزرگ شد و نام «ملاصدرا» معروف‌تر گردید و بر نام اصلی وی غلبه کرد. بنا به نقلی، ملاصدرا در ظهر روز نهم جمادی الاولی سال ۹۸۰ قمری متولد شد.

صدرالدین محمد، یکتا فرزند وزیر حاکم منطقه وسیع فارس، در بهترین شرایط یک زندگی اشرافی زندگی می‌کرد. به رسم آن روزگار، فرزندان اشراف در قصر خود و به وسیله معلمان خصوصی و خانگی آموزش می‌دیدند. صدرا پسری بسیار باهوش، جدی، با انرژی، درس‌خوان و کنجکاو بود. در مدت کوتاهی تمام دروس مربوط به ادبیات زبان فارسی و عربی و هنر خط‌نویسی را فرا گرفت، حتی ممکن است به‌ رسم قدیم، سواری، شکار و فنون رزمی را هم آموخته باشد.

ریاضیات، نجوم و قدری پزشکی نیز از دروس نوجوانان بود. درس‌های دیگر او علم فقه، حقوق اسلامی، منطق و فلسفه بود که در این میان صدرای جوان – که هنوز به سن بلوغ نرسیده بود – از همه آن دانش‌ها، مقداری آموخته ولی طبع او بیشتر به فلسفه و به‌ خصوص عرفان علاقمند بود. یادداشت‌هایی که از دوران جوانی او باقی مانده، به خوبی علاقه او را به ادبیات عرفانی بخصوص اشعار فارسی فریدالدین عطار، جلال‌الدین مولوی و عراقی و نیز تصوف ابن عربی نشان می‌دهد.

مقداری از این آموزش مسلماً در شیراز بوده ولی بخش عمده آن را در پایتخت آن زمان (شهر قزوین) گذرانده است، زیرا حاکم فارس پس از مرگ شاه که برادر او بود به سلطنت رسید و ناگزیر به قزوین رفت و بسیار بعید بنظر می‌رسد که وزیر و مشاور او به همراه او نرفته باشد یا رفته و فرزند یکدانه خود را با خود و خانواده نبرده باشد. مطابق این توجیه، صدرا در سن شش سالگی به همراه پدر به قزوین رفته و در کنار اساتید فراوانی که در همه رشته‌های علمی در آن شهر بودند به آموزش مقدماتی و متوسطه پرداخته و زودتر از دیگران به دوره عالی رسیده است.

ملاصدرا در قزوین با دو دانشمند و نابغه بزرگ، یعنی شیخ بهاءالدین عاملی و میرداماد آشنا شد و به دروس آنان رفت. در ظرف مدتی کوتاه، او نیز با نبوغ خود سرآمد شاگردان آنها گردید. شیخ بهاء نه فقط در علوم اسلامی (به ویژه در فقه، حدیث، تفسیر، کلام و عرفان) متخصص بود بلکه در نجوم، ریاضیات نظری، مهندسی، معماری، پزشکی و برخی از علوم مرموز نیز استاد بود، ولی به نظر می‌رسد که بنابر عقاید صوفی منشانه خود، فلسفه و کلام را درس نمی‌داده است.

میرداماد، نابغه بزرگ دیگر، از همه دانش‌های روزگار خود باخبر بود ولی حوزه درس او به فقه، حدیث و بیشتر به فلسفه اختصاص داشت. وی در دو شاخه مشائی و اشراقی فلسفه اسلامی ممتاز و سرآمد بود و خود را همپایه ابن سینا و فارابی و استاد تمام فلاسفه پیرو آن دو می‌دانست. ملاصدرا بیشترین بهره خود را در فلسفه و عرفان از میرداماد گرفت و همواره او را مرشد و استاد حقیقی خود معرفی می‌کرد. با انتقال پایتخت صفویه از قزوین به شهر اصفهان، شیخ بهاءالدین و میرداماد نیز به همراه شاگردان خود به این شهر آمدند و بساط تدریس خود را در آنجا گستردند. ملاصدرا که در آن زمان ۲۶ تا ۲۷ سال داشت، از تحصیل بی نیاز شده بود و خود در فکر یافتن مبانی جدیدی در فلسفه بود و مکتب معروف خود را پایه‌گذاری می‌کرد.

سرگذشت و زندگانی ملاصدرا بسیار تاریک و مبهم است. معلوم نیست که وی تا چه سالی در اصفهان بوده و پس از آن به کجا رفته است. به نظر می‌رسد که وی پیش از سال ۱۰۱۰ قمری از اصفهان مهاجرت کرده و به شهر خود شیراز بازگشته است که در آنجا املاک و دارایی‌های پدرش قرار داشت و با وجود آنکه بسیاری از آن را به فقرا می‌بخشید، هنوز بخش‌هایی از آن املاک به صورت موقوفه امور خیریه در شیراز و فارس موجود است. زندگانی وی در شیراز و مهاجرت‌های پس از آن، دوره دیگری از زندگی ملاصدرا را تشکیل می‌دهد. ملاصدرا به احتمال قوی در حدود سال ۱۰۱۰ قمری به شهر خود شیراز بازگشته است. وی ثروت و املاک پدری بسیاری در شیراز داشت که ممکن است یکی از دلائل بازگشت او به شیراز، اداره آنها بوده است.

ملاصدرا که سرمایه‌ای بسیار و منبعی سرشار از دانش و به‌ ویژه فلسفه داشت و خود او با نوآوری‌هایش، آرای جدیدی را ابراز نموده بود، در شیراز بساط تدریس را گسترانده و از اطراف شاگردان بسیاری گرد او آمده بودند. اما رقبای او که مانند بسیاری از فیلسوفان و متکلمان، از فلاسفه پیش از خود تقلید می‌نمودند، و از طرفی موقعیت اجتماعی خود را نزد دیگران در خطر می‌دیدند، یا با انگیزه دفاع از عقاید خود و شاید هم از روی حسادت، بنای بدرفتاری را با وی گذاشتند و آرای نو او را به مسخره گرفتند و به او توهین روا داشتند. این رفتارها و فشارها با روح لطیف ملاصدرا نمی‌ساخت و از طرفی ایمان و تقوایش به او اجازه عمل متقابل و معامله به مثل را نمی‌داد. از این رو، از شیراز به صورت قهر بیرون آمد و به شهر قم رفت که در آن هنگام هنوز مرکز مهم علمی و فلسفی نشده بود.

ملاصدرا در خودِ شهر قم هم نماند و به سبب گرما و بدی آب و هوا و شاید دلایل اجتماعی مشابه شیراز، به روستایی به نام کَهَک در نزدیک شهر قم منزل گزید و آثار خانه اشرافی او در آن روستا هنوز باقی است. آیت‌ الله سید ابوالحسن قزوینی در شرح حال ملاصدرا می‌نویسد: «پس از مراجعت به شیراز چنانچه عادت دیرینه ابنای عصر قدیم و حدیث همین است محسود بعضی از مدعیان علم قرار گرفت و به قدری مورد تعدی و اهانت آنان قرار گرفت كه در نتیجه از شیراز خارج و در نواحی قم در یكی از قُرا منزل گزید و به ریاضات شرعیه از ادای نوافل و مستحبات اعمال و صیام روز و قیام در شب، اوقات خود را صرف می‌نمود.»

افسردگی و شکست روحی ملاصدرا سبب گردید که تا مدتی درس و بحث را رها کند و همانگونه که خود وی در مقدمه کتاب بزرگ خود (اسفار) گفته است، عمر خود را به عبادت، روزه و ریاضت بگذراند و از این فرصت جبری که زمانه برای وی فراهم کرده بود، مراحل و مقامات معنوی عرفانی را با شتاب بیشتری طی کند و به بالاترین درجه معنویت و حتی قداست برسد. وی در این دوران (که از نظر معنوی دوران طلایی زندگانی اوست) علی‌رغم افسردگی و غم‌زدگی، توانست به مرحله کشف و شهود غیب برسد و حقایق فلسفی را نه در ذهن، بلکه با دیده دل ببیند و همین سبب شد که مکتب فلسفی خود را کامل سازد. این انزوا و ترک تالیف و تدریس ادامه داشت تا اینکه در مراحل کشف و شهود غیبی، دستور یافت که به سوی جامعه برگردد و دست به تالیف و تدریس و نشر یافته‌های خود نماید.

دوره سوم زندگی صدرالمتألهین، مرحله دوم انقلاب روحی او و حركت از وحدت به وحدت و سفر از حق به سوی حق با یاری حق است. این مرحله طولانی‌ترین منازل در سفرهای چهارگانه سیر و سلوک است و صدرالدین شیرازی برای این مرحله كه دوران سخت ریاضت‌های جسمانی و مجاهدت‌های نفسانی و عبادت و طی مقامات کشف و شهود است محلی به نام کهک را برمی‌گزیند. وی فارغ از قیل و قال شهرنشینی در جوار لطف کریمه اهل بیت (س) و حرم آنان پناه می‌گیرد تا ضمن بهره‌گیری از دریای علوم آل محمد (ص) از گزند فتنه‌ها در امان باشد. چرا كه از امام صادق (ع) نقل شده است: «به هنگام فراگیر شدن فتنه‌ها، به قم و اطراف آن پناه ببرید.»

شخصیت ملاصدرا ابعاد زیادی دارد و زندگی او یک زندگی پرماجرا است. وی مانند فیلسوفان دیگر فقط یک متفکر و فیلسوف با یک زندگی متعارف نیست. او نه فقط یک متفکر، فیلسوف و مؤسس یک مکتب فلسفی و دارای دانش‌های مرسوم زمان خود در رشته‌های ریاضی و… است و نه فقط یک استاد موفق فلسفه و یک نویسنده توانای کتب فلسفی مفید است، بلکه در بُعد دیگر و با نگاه دیگری، یک عارف و عابد ریاضت‌کش و دارای توانایی‌های فوق طبیعی است، تا به آن‌ اندازه که خود وی به‌ اشاره مدعی شده است که به‌ اراده خود می‌توانسته روح خود را از بدن بیرون آورده و به‌ همراه آن به مشاهده ماورای طبیعت بشتابد.

وی نیز مانند سهروردی و افلوطین، معتقد است که کسی که نتواند به‌ اراده خود روح را از جسم خود جدا سازد و توانایی کارهای خارق‌ العاده را نداشته باشد یک حکیم و فیلسوف واقعی نیست. هر دو استاد او (شیخ بهاءالدین و میرداماد) نیز دارای قدرت‌های معنوی بودند. برای ملاصدرا نه در فلسفه و نه در خُلقیات و روحیات نمی‌توان همانندی در فلاسفه غربی یافت و نشان داد. پرفسور‌ هانری کُربن درباره او معتقد بود اگر بتوان یاکوب بوهمه و سوئدنبرگ را با هم جمع کرد و بر توماس آکویناس افزود، ملاصدرا خواهد شد. ولی به‌ نظر من این ستایش برای ملاصدرا بسیار کم است. تاریخچه زندگی و کارهای او نشان می‌دهد که او را باید شخصی مانند فیثاغورس یا دست‌ِ کم افلاطون دانست. عمق فلسفه او نیز به همان سو گرایش داشته، به‌ طوریکه‌ هانری کربن و برخی دیگر او را نوفیثاغوری یا نوافلاطونی می‌نامیدند.

مطلب دیگر، بهره‌مند بودن ملاصدرا از شهود، به معنای ارتباط با غیب و کشف حقایق است که اساتید برجسته حکمت اشراقی همه از آن برخوردار بودند. وی در برخی از کتب خود یادآور شده است که او نخست حقیقت هر مسئله فلسفی و عقلی را با شهود آن ادراک می‌کند و سپس آنرا با ادله عقلی و فلسفی اثبات می‌نماید.

ملاصدرا می گوید: مسأله اتحاد عاقل و معقول از مشکل ترین مسائل فلسفی است که تا کنون هیچ فیلسوف مسلمانی توفیق حل آن را پیدا نکرده است. من با توجه کامل به سوی خدای سبحان از او خواستم که مشکل برایم حل شود. دری از رحمت حق بر من گشوده شد و در این مورد معرفت جدیدی برایم حاصل شد. هنگام نوشتن این بحث، من در قریه کهک قم بودم. از آنجا رهسپار قم شدم و به زیارت دختر موسی بن جعفر علیهما السلام مشرف گردیدم و از آن حضرت در حل این مسأله یاری جستم. به برکت او در روز جمعه این مطلب بر من کشف گردید.

ملاصدرا بر این باور بود که مذهب شیعه دو وجه دارد: ۱. وجه ظاهری، یعنی همان شریعت و احکام دینی ۲. وجه باطنی، که همان درون‌مایه و حقیقت مذهب شیعه‌ است و ملاصدرا آن‌ را عرفان شیعی می‌نامید. او برای رستگاری انسان، هم شریعت و پایبندی به فرایض دین را لازم می‌شمرد و هم سیر و سلوک عرفانی برای رسیدن به حقیقت مذهب شیعه را ضروری می‌دانست.

از منظر فرهیختگان

امام خمینی می گوید: ملاصدرا و ما ادراک ما ملاصدرا؟! او مشکلاتى را که بو على به حل آن‏ در بحث معاد موفق نشده بود حل کرده است! ملاصدرا سرآمد اهل توحید است.

امام خمینی جای دیگری می گوید: محمد بن ابراهیم شیرازی از بزرگ‌ترین فلاسفه الهی و موسس قواعد الهیه و مجدد حکمت ما بعدالطبیعه است. او اول کسی است که مبدا و معاد را بر یک اصل بزرگ خلل ناپذیر بنا نهاد و اثبات معاد جسمانی با برهان عقلی کرد و خلل های شیخ الرئیس را در علم الهی روشن کرد و شریعت مطهره و حکمت الهیه را با هم ائتلاف داد. ما با بررسی کامل دیدیم هر کس درباره او چیزی گفته از قصور خود و نرسیدن به مطالب بلندپایه اوست.

علامه طباطبایی می گوید: صدر المتألّهین فلسفه را از اندراس و کهنگى بیرون آورد و روح نوینى در آن بخشی، و جان تازه‌‏اى در او دمید؛ پس مى‌‏توان او را زنده کننده فلسفه اسلامیه دانست.

علامه حسن‌زاده آملی می گوید: جناب علامه طباطبایی، کلید را از جیبشان در آورده بودند و می‌‌خواستند در منزل را باز کنند و بروند داخل. نگاهی کردند به من و فرمودند: آقا ما هر چه داریم از آخوند (یعنی ملاصدرا) داریم.

علامه طهرانی می گوید: این برهان که متّخذ است از مجموع کتب صدر المتألّهین شیرازى؛ افتخار ما و افتخار اسلام و مسلمین و افتخار بشریت تا روز قیامت است. ملاحظه مى‏‌کنید که چقدر انسان داراى ترقى و کمال بوده است!

محمد حسین اصفهانی گفته است: «اگر بدانم کسی اسرار کتاب اسفار را می‌ فهمد من هر جای دنیا باشد برای استفاده از او عزیمت خواهم کرد.» من اعتقاد دارم صدرالمتالهین از چهار رکن فلسفه دوره اسلامی است. معلم ثانی؛ ابونصر فارابی؛ بعد از او شیخ الرئیس ابو علی سینا، سپس خواجه نصیرالدین طوسی و چهارمی ملاصدرا که شارح آثار آنان است و اگر بیم غلو نداشتم هر آینه می‌ گفتم او از نظر علمی از همه آنها برتر است به ویژه در مکاشفه و عرفان.

صاحب ریحانه الادب می‌گوید: او از بزرگان فلاسفه و حکمای اسلامی اواسط قرن یازدهم هجری است. تمام فنون تصوف، کلام و فلسفه را جامع؛ در تفسیر و حدیث نیز متبحر و بارع و صاحب ید بیضا بود. حکیمی است فاضل، متأله، کامل، عابد، زاهد‌، محقق، مدقق و…

اساتید

• شیخ بهاء الدین عاملی
• میرداماد
• میرفندرسکی

شاگردان

• ملامحسن فیض کاشانی
• فیّاض لاهیجی
• ملا حسین تنکابنی
• حکیم آقاجانی

آثار

• الحکمة المتعالیة
• تفسیر قرآن
• شرح الهدایه
• المبدا و المعاد
• حدوث العالم
• اکسیر العارفین
• المظاهر الالهیه

عروج ملکوتی

ملاصدرا برای آنکه اینگونه ریاضت را در کنار دیگر ریاضت‌هایش انجام داده باشد هفت بار قدم در این راه گذاشت و سرانجام در سفر هفتم بر سر راه خود به مکه و زیارت کعبه در شهر بصره (در خاک عراق) بیمار شد و در همانجا درگذشت. سال درگذشت وی (۱۰۴۵ قمری / ۱۶۳۵ میلادی) بوده که نوه او به نام محمد علم‌الهدی آن را در یادداشت‌های خود ضبط کرده است. فوت ملاصدرا در بصره واقع شد ولی بنابر سنت شیعیان، او را به شهر نجف که آرامگاه امام علی (ع) است بردند و او را در طرف چپ صحن حرم امام علی (ع) دفن کردند.

به نام آفریننده عشق

عبدالله بن ابی‌ منصور انصاری معروف به «خواجه عبدالله انصاری» و یا «پیر هرات» در شهر هرات متولد شد و در همانجا نیز از دنیا رفت. او از صوفیان بزرگ زمان خود بود و در عبادات و مناجات، بسیار تلاش می‌کرد.

ویژگی ها

خواجه عبدالله انصاری در سال ۳۹۶ هجری و به قولی ۳۹۵ هجری در افغانستان امروزی که در آن زمان، بخشی از ایران بود، متولد شد. خواجه عبدالله به «شیخ الاسلام» نیز معروف است و از نوادگان ابوایوب انصاری، صحابه پیامبر اسلام (صلی‌ الله‌ علیه‌ و‌ آله‌ و سلم) بود. این عالم اسلامی، از صوفیان بزرگ زمان خود بود و در عبادات و مناجات، بسیار تلاش می‌کرد.

از آثار او چنین برمی‌آید که در علوم مختلف دینی، متبحر و صاحب نظر بود و برخلاف بسیاری از صوفیان، در حدیث نیز دارای معلومات بسیار و حتی صاحب نظر بوده است. از او نقل شده است که کتاب ترمذی را بهتر از دو صحیح بخاری و مسلم می‌دانسته و زمانی که علت را جویا شدند، چنین گفت: «از صحیح بخاری و مسلم، تنها کسانی می‌توانند استفاده کنند که به علم حدیث آشنایی کامل داشته باشند. برخلاف کتاب ترمذی که برای همه افراد قابل استفاده می‌باشد؛ هم عالمان و فقیهان و هم غیر ایشان، می‌توانند از این کتاب استفاده کنند».

خواجه عبدالله، عالم در ادبیات فارسی، عربی و شعر بود. حتی از ایشان نقل شده است که شش هزار شعر از در حافظه داشت. مذهب وی حنبلی بود و مردم را نیز به این مذهب توصیه می‌کرد. وی کتابی هم در سیره احمد بن حنبل به نگارش در آورد. خواجه عبدالله ملاحظه هیچ حاکم و پادشاهی را نمی‌کرد و با صراحت و جدیت با منکرات آن‌ها برخورد می‌کرد. این عمل او موجب دشمنی‌های بسیار با او شد که حتی چندین مرتبه، دشمنانش قصد جان او را کردند.

این پیر روشن ضمیر، دارای قوه ی حافظه ای بس خارق العاده بوده و آن طور كه خودش گفته: هر چه از قلم من بگذرد، آن را حفظ می كنم. در «فواید الرضویه» از ایشان نقل شده است كه : «خواجه علیه الرحمه گفت: سیصد هزار حدیث و هزار هزار سَـند حفظ كرده ام». در نفحات الانس، از خواجه آورده است: «من صد هزار بیت از شعرای عرب، یاد دارم».

خواجه، در طریقت، به شیخ ابوالحسن خرقانی، عشق و ارادت می ورزید، چنانكه شیخ فرماید: «عبدالله مردی بود بیابانی، می رفت به طلب آب زندگانی، ناگاه رسید به شیخ ابوالحسن خرقانی؟ دید چشمه ی آب زندگانی، چنان خورد كه از خود گشت فانی، كه نه عبدالله ماند و نه شیخ ابوالحسن خرقانی».

خواجه از زمان طفولیت در كسب علم و كمال، كوشید و از این تلاش و كوشش تا پایان عمر، دمی فرو نگذاشت. همیشه در افاضه و استفاضه به سر می برد، مقامی بس والا و ارادتمندانی بی شمار داشت، در هرات كه مجلس می گفت، طالبان و مریدان و شاگردان بی شمارش چنان مشتاقانه گرد می آمدند كه حدی بر آن متصور نبود، آن كه مقام شیخ الاسلامی شهر را دارا بود و با توجه به مقام والایی كه داشت، به امر به معروف و نهی از منكر و اشاعه ی دین مبین اسلام می پرداخت و در این مورد مُجدّانه كوشش می نمود كه ظاهر شریعت از هر لحاظ مراعات گردد.

خواجه در تقوی و عبادت و مراقبت و ریاضت و حفظ حقوق دیگران، در عصر خود بی مثال و بی نظیر بود. به آنچه می گفت عمل می نمود. عارف و خداشناس بود. ارادتمندانش، بااین فضایل ملكوتی و انسانی و عرفانی او، چون پروانه به دور شمع وجودش می گشتند و از محضرش كسب فیض می نمودند.

خواجه لازمه سلوك طریقت و حصول حقیقت را پیروى از شریعت مى دانست و طریقت دور از شریعت را تباهى و گمراهى مى شمارد. چنان كه گوید: “اصل تصوف لازم گرفتن كتاب و سنت است و كاركردن بدان و دست از رخصت و تأویلات بداشتن.”
چنان كه گفته اند وى نه یك سر زاهد است كه از دنیا روى در هم كشد و در زاویه عزلت و ریاضت نشیند، و نه یك باره عاشق و سرگشته است كه در غلبه سكر و جنون پایكوبى و دست افشانى كند و در این كار سر از پا نشناسد. نه چون حلاج و بایزید است كه از “انا الحق” و دم زند و نه خود را در پیچ و خم افكار وحدت وجودى گرفتار سازد. از این گذشته، سخن پیر هرات آكنده از شوق و گرمى عاشقانه است و گهگاه پاره اى عبارات رنگین و موزون او چون غزلى شورانگیز در دل اثر مى گذارد.

آثار

1. مناجات‌نامه: مناجات‌نامه که به «الهی‌نامه» نیز معروف است، امروزه در میان عموم مردم، معروف‌ترین کتاب خواجه عبدالله انصاری به شمار آمده و بنا بر روش و مدل این کتاب، مناجات‌نامه‌های دیگری نیز نگاشته شده است. این کتاب برای اقشار مختلف قابل استفاده است. هم انسان‌های عارف و خواص می‌توانند از این کتاب استفاده کنند و هم مردمانی با معلومات کمتر.

سبک و ساختار این رساله و هم‌چنین مشابهت برخی عبارات و مطالب آن با دیگر آثار خواجه عبدالله و نیز تکرار بسیاری از بندهای آن در سایر کتاب‌های او در انتساب آن به خواجه جای تردیدی باقی نمی‌گذارد؛ اما طرف دیگر این امر نشان از آن دارد که این رساله تألیف مستقلی نیست،؛ بلکه گزیده‌ای از مناجات‌ها و کلمات قصار عرفانی اوست که در صده‌ ای بعد، به همت مریدان یا علاقه‌مندان او جمع‌آوری شده است. الهی‌نامه که از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین متون عرفانی فارسی است، شامل مناجات‌ها، دعاها و سخنان وجدآمیز عرفانی در قالب نثری مسجع و موزون است؛ از‌این‌رو هم از لحاظ عرفانی و هم از نظر ادبی اثری ارزشمند است.

2. منازل السائرین: کتاب دیگری از خواجه عبدالله وجود دارد که مهم‌تر از کتاب‌های دیگر می‌باشد. خواجه عبدالله علت نوشتن این کتاب را چنین می‌گوید: تعدادی از مشتاقان بر وقوف در منازل سیرکنندگان به سمت خداوند و فقرا (فقیر در ادبیات عرفانی، معنایی غیر از معنای عرفی این کلمه را دارد.) اهل هرات، به دفعات درخواست می‌کردند که این منازل را برایشان تبیین کنم. بعد از استخاره کردن و کمک خواستن از خداوند، درخواست آن‌ها را پذیرفتم.

3. صد میدان: خواجه عبدالله تألیف دیگری نیز در بیان مقامات و منازل اهل سیر و سلوک به نام «صد میدان» دارد، که به زبان فارسی است و ۲۷ سال پیش از تألیف «منازل السائرین» تحریر شده است. این دو اثر در ۵۱ موضوع متحد و در ۴۹ مطلب مختلف هستند و پیداست که صد میدان برای مبتدیان طریق تصوف، و منازل السائرین برای سالکین غیر مبتدی، تنظیم و تألیف شده است.

خواجه عبدالله، در کتاب منازل السائرین، مقامات و منازل را در ده بخش قرار داده است، که بیانگر اصول هستند. این کتاب از بدایات آغاز می‌شود و به نهایات پایان می‌یابد. و هر یک از این بخش‌ها خود دارای ده باب است، و این‌گونه کتاب در مجموع مشتمل بر صد باب می‌باشد. مطالب هر یک از این ابواب به نوبه خود در سه درجه تنظیم شده است: درجه عامه، درجه سالک و درجه محقق.

4. مذمت ابن تیمیه: در برخی کتاب‌ها نقل شده است، ابن تیمیه که برای خواجه عبدالله احترام قائل بود، به سبب این کتاب و مطالب آن، خرده‌ها بر خواجه گرفته و او را مذمت کرد.

5. تفسیر: از خواجه عبدالله مطالب تفسیری نیز نقل شده است که رشیدالدین میبدی بر مبنای آن‌ها، تفسیر «کشف الاسرار و عدة الابرار» را نوشته است.

6. دیدگاه میبدی: رشیدالدین میبدی در ابتدای تفسیر خود چنین می‌گوید: «کتاب شیخ الاسلام… عبدالله بن محمد انصاری را دیدم و آن را به جهت لفظ، معنا، تحقیق و ترصیع، در حد اعجاز یافتم و تنها مشکل آن ایجاز بسیار زیاد آن بوده است و خواجه بسیار مختصرنویسی کرده است. این ایجاز، خواننده را به هدفش نمی‌رساند؛ در نتیجه تصمیم گرفتم کلام ایشان را گسترش و شرح داده و میان تفسیر و لطافت گفتارها جمع کنم».

7. طبقات الصوفیه: طبقات الصوفیه درباره احوال و اقوال مشایخ تصوف، به زبان فارسی هروی است.

8. ذم الکلام: این کتاب در تبیین اصول دین و در نکوهش علم کلام، مباحثات و مناظرات آن است.

9. صد میدان: خواجه در صد میدان به ایجاز و در قالب نثر شیرین و دل‌نشین پارسی، مراحل و منازل سیر و سلوک و مقامات سالکان را ذکر کرده است.

کتاب های نصایح، زادالعارفین، قلندرنامه، محبت‌نامه و رساله دل و جان نیز از او می باشند.

عروج ملکوتی

در بعضی از منابع آمده است که خواجه عبدالله انصاری در پایان عمر نابینا شد و در نهایت در سال ۴۸۱ هجری در شهر هرات درگذشت.

به نام آفریننده عشق

‌ابوالقاسم جُنَید بن محمد بن جنید خزاز زجاج قواریری نهاوندی، معروف به جنید بغدادی، از پرآوازه‌ ترین عارفان و صوفیان جهان اسلام در قرن ‌سوم‌ است.

ویژگی ها

جنید بغدادی از معروف ترین عارفان جهان اسلام در سده ۳ قمری (۹ میلادی) است که نام و آوازه‌اش بر دوره‌های مختلف تاریخ تصوف، سایه افکنده و تعالیم گسترده و آموزه‌های عرفانی دقیق او، بر بسیاری از عارفان نامدار و برخی از سلسله‌های عرفانی – از جمله کبرویه – تاثیری شگرف نهاده است.

از او با القاب متعددی همچون «طاووس العلما»، «سلطان المحققین» و «سید طایفه» یاد کرده‌اند. اصل او، از نهاوند و محل تولد و رشد وی، بغداد بوده است. تاریخ تولد وی معلوم نیست ولی بنا بر قرائنی، احتمالا قبل از ۲۱۵ قمری به دنیا آمده است. از کودکی، خانواده و نسب وی اطلاع چندانی در دست نیست. او در اوایل جوانی، نزد ابوثور ابراهیم بن خالد کلبی (فقیه مشهور) فقه آموخت و در بیست سالگی، در حضور وی، بر مذهب او که ظاهرا مذهب مستقلی بوده است، فتوا می‌داد؛ از این رو، پیش از آنکه صوفی باشد، فقیه به شمار می‌رود. عمده منابع، او را شافعی مذهب دانسته‌اند، اما ابن ابی یعلی، او را حنبلی پنداشته و رادمهر از امکان شیعه بودن وی سخن گفته است.

با آنکه وی، علاوه بر فقه، در دیگر علوم شرعی تحصیلاتی داشته و بر فراگیری حدیث و کتابت آن و تقید به کتاب و سنت تاکید کرده، خود از راویان حدیث به شمار نمی‌آید و جز یکی دو حدیث، از او روایت نشده است. چون سری کتابی ننوشت، بیشتر اقوالی که از او در دست است، از طریق جنید به ما رسیده و ممکن است برخی از آنها در حقیقت اقوال خود جنید باشد که وی آنها را از زبان سری بیان کرده است. با توجه به این نکته و نیز سبک سؤال و جوابی گفتگوهای جنید و سری، می‌توان نسبت این دو را چون نسبت سقراط و افلاطون دانست.

این که سری نخستین کسی بوده که در بغداد به تعلیم توحید از طریق تصوف پرداخته، ممکن است علت اهمیت و اولویت یافتن مبحث توحید نزد شاگردش جنید باشد. غیر از حارث محاسبی که گفته شده احتمالا مراوده جنید با وی تا حدی مخفیانه بوده و ابن الکرنبی که تاثیر او بر جنید بیشتر از لحاظ رفتار و شیوه زندگی صوفیانه بوده تا از جنبه نظریه‌های عرفانی، جنید خود ابوجعفر قصاب را استاد حقیقی خویش خوانده است.

بسیاری از بزرگان صوفیه با جنید معاصر بودند و او با تعداد زیادی از آنها معاشرت یا مکاتبه داشت، از جمله با ابواحمد قلانسی، ابوحفص حداد که به مدت یک سال در بغداد مهمان جنید شده بود، ابوسعید خراز و ابوالحسین نوری که جنید با تعریضی او را به تسلیم دعوت کرد.

جنید با برخی معاصران خود، چون بایزید بسطامی، ارتباط مستقیم نداشت. گفته‌اند که وی شاید از طریق ابوموسی عیسی بن آدم، برادرزاده بایزید، یا به احتمال بیشتر از طریق یحیی بن معاذ رازی با اقوال بایزید آشنا شده و به شرح و تفسیر و نقد برخی از آنها پرداخته است.

از کودکی‌، خانواده‌ و نسب‌ جنید اطلاع ‌چندانی ‌در دست‌ نیست‌. او در اوایل‌جوانی‌، نزد ابوثور ابراهیم‌ بن ‌خالد کلبی‌ (فقیه ‌مشهور) فقه ‌آموخت ‌و در بیست‌ سالگی‌ در حضور وی‌، بر مذهب ‌او که ‌ظاهراً مذهب‌ مستقلی‌ بوده‌ است‌، فتوا می‌داد. از این‌ رو، پیش‌ از آنکه ‌صوفی‌ باشد فقیه ‌به ‌شمار می‌رود. عمده‌ منابع‌ او را شافعی‌ مذهب‌ دانسته‌اند اما ابن‌ ابی‌ یعلی ‌او را حنبلی ‌پنداشته ‌و رادمهر از امکان ‌شیعه‌ بودن‌ وی‌ سخن‌ گفته‌ است‌. با آنکه‌ جنید، علاوه‌ بر فقه‌، در دیگر علوم‌ شرعی‌ تحصیلاتی‌ داشته‌ و بر فراگیری ‌حدیث ‌و کتابتِ آن‌ و تقید به‌ کتاب‌ و سنّت‌ تأکید کرده‌، خود از راویان ‌حدیث‌ به ‌شمار نمی‌آید و جز یکی ‌دو حدیث‌، از او روایت ‌نشده ‌است‌.

اینکه ‌سری ‌نخستین ‌کسی‌ بوده‌ که ‌در بغداد به ‌تعلیم ‌توحید از طریق‌ تصوف‌ پرداخته، ممکن‌ است‌ علتِ اهمیت ‌و اولویت‌ یافتن ‌مبحث ‌توحید نزد شاگردش‌ جنید باشد. غیر از حارث‌ محاسبی ‌که ‌گفته ‌شده‌ احتمالا مراوده‌ جنید با وی ‌تا حدی ‌مخفیانه‌ بوده‌، و ابن‌ الکرنبی‌ که‌ تأثیر او بر جنید بیشتر از لحاظ ‌رفتار و شیوه‌ زندگی‌ صوفیانه ‌بوده ‌تا از جنبه ‌نظریه‌ های‌ عرفانی‌، جنید خود ابوجعفر قصّاب ‌را استاد حقیقی‌ خویش‌ خوانده ‌است‌. با این‌ حال‌، نقش‌ هیچ‌ یک‌ از این‌ مشایخ ‌در حیات ‌صوفیانه ‌جنید به ‌اندازه ‌سری‌ سقطی‌ نبوده ‌است‌.

بسیاری ‌از بزرگان ‌صوفیه ‌با جنید معاصر بودند و او با تعداد زیادی‌ از آنها معاشرت‌ یا مکاتبه ‌داشت‌، از جمله ‌با ابواحمد قَلانِسی‌، ابوحفص حداد که به مدت یکسال در بغداد مهمان جنید شده بود، ابوسعید خزار که جنید با تعریضی او را به تسلیم دعوت کرد و البته خود جنید نیز زمانی مورد انتقاد نوری واقع شد و ابن عطا آدمی که با جنید مناسبات دوستانه‌ای داشت ولی در برخی از آرا از جمله در باب فقر و غنا با وی اختلاف نظر داشت. جنید با معاصران خود چون بایزید بسطامی ارتباط نزدیکی نداشت.

معمولاً صوفیانِ دیگر برای‌ ملاقات‌ با جنید به ‌بغداد می‌آمدند و او خود جز یک‌ سفر حج، سفر شایان ‌ذکر دیگری ‌نداشته ‌و شاید چنانکه‌ قشیری‌ گفته ‌اقامت ‌را بر سفر ترجیح‌ می‌داده ‌است‌. او تا آخر عمر در بغداد که ‌در آن‌ عصر مرکز حیات‌ معنوی ‌و محل ‌رفت‌ و آمد علما و صوفیه‌ بود به ‌سر برد.

جنید همچنان‌ که ‌مشرب‌ عرفانی صحوی ‌و متعادل ‌او ایجاب‌ می‌کرد، زندگی ‌به ‌نسبت ‌آرامی ‌را گذراند و در دوره‌ پرآشوب ‌خلافت ‌متوکل‌، به‌ مصائبی ‌به ‌شدتِ آنچه ‌بر برخی ‌اقرانِ او، چون‌ حلاج و شبلی رفت، دچار نگردید. او در اظهار آرای خود بسیار محتاط بود و اغلب با اشارات و عباراتی مبهم و تاویل‌پذیر و معمولا برای جمعی کم شمار سخن میگفت و همواره از سوء تعبیر سخنان خود بیمناک بود.

یکی‌ از مهم‌ترین ‌امتیازات ‌جنید بر مشایخ ‌وقت‌ آن ‌بود که‌ علم ‌را با حال ‌و تجربه‌ های ‌عرفانی ‌جمع‌ می‌کرد و بر مراقبه ‌باطن ‌و محاسبه ‌اعمال‌ تأکید بسیار داشت‌؛ از این‌ رو، هجویری‌، مراقبه‌ باطن ‌را طریق‌ جنیدیان‌ می‌نامد. اغلب‌ اوقات‌ جنید به‌ عبادت‌ و ریاضت‌ می‌گذشت‌، با این ‌حال، ‌روزها به ‌بازار می‌رفت ‌و به‌ تجارت‌ می‌پرداخت‌.

به ‌گفته ‌عطار، وی‌ برخلاف‌ صوفیان‌، رقعه‌ و مرقعه بر تن نمی‌کرد و به رسم علما لباس می پوشید. جنید در طول سالهایی که سری سقطی تدریس می کرد، برای رعایت حرمت استاد، حتی با وجود اصرار خود وی، از وعظ و خطابه امتناع می کرد تا آنکه پیامبر اکرم (ص) را در خواب دید و به دعوت ایشان درس و وعظ را آغاز کرد. جنید به شعر علاقه داشت و گاه ابیاتی می سرود. رادمهر و نوربخش، مجموعه اشعار منقول از جنید را آورده‌اند.

گفته‌اند که‌ جنید، به ‌رغم ‌حضور در مجالس ‌سماع، حرکتی ‌نمی‌کرد و در توضیح‌ و تبیین ‌عمل ‌خود به‌ آیه‌ «وَ تَرَی‌ الجِبال ‌تَحْسَبُها جامِدَه وَ هِی تَمُرُّ مَرَّ السَّحاب‌» استشهاد می‌کرد و سماع ‌را مستلزم‌ ترک‌ صحو و هوشیاری‌ نمی‌دانست‌. به‌ جنید نیز، مانند دیگر مشایخ‌، کراماتی ‌منسوب‌ است‌.

جنید به ‌واسطه‌ برخورداری ‌از معلوماتی ‌گسترده‌ و چند جانبه‌، افکار و تعالیم ‌متنوعِ عصر خود را با منش‌، رویکرد، دریافت‌ها و تجربه‌های‌ شخصی‌اش‌ پیوند داد و از مجموعه‌ آنها، نظامی‌ نسبتاً منسجم‌ و جدید پدید آورد. به ‌بیان‌ دیگر، وی ‌توانست ‌برخی‌ اندیشه‌ های‌ عرفانی‌ را که‌ ابتدا با چارچوب‌های ‌تعالیم‌ اسلامی ‌بیگانه‌ می‌نمودند، با سنّت‌ سازگاری ‌دهد و از همین‌ رو، همگان‌، حتی‌ برخی‌ مدافعان سرسخت‌ سنّت‌ چون ‌ابن‌تیمیه‌ و ابن‌ قیم‌ جوزیه، طریقه‌ و شخصیت‌ او را تحسین ‌و از او با احترام ‌یاد کرده‌اند.

صرف‌ نظر از تقسیم‌ بندی‌ رایج‌ تصوف‌ به ‌دو مکتب ‌بغداد و خراسان‌ و قرار دادن ‌جنید (به‌ عنوان‌ بانی‌ مکتب‌ صَحوی بغداد) در برابر بایزید (به ‌عنوان ‌پایه‌گذار مکتب‌ سُکری خراسان‌)، می‌توان‌ پذیرفت‌ که‌ با وجود علم‌ جنید به ‌دقایق‌ سُکر، اساسا تفکر صحوی‌ در منش ‌و تعالیم ‌او برجستگی‌ و نمود بیشتری‌ داشته ‌است‌. فضای ‌نه‌ چندان ‌موافق ‌بغداد در قرن ‌سوم‌ و فتنه‌هایی ‌از نوع‌ آنچه‌ غلام‌ خلیل ‌یا ابوبکر بن ‌یزدانیار بر ضد صوفیه‌ برمی‌انگیختند نیز پرهیز بیشتر از تظاهرات ‌سُکری‌ مسلکانه‌ را ایجاب‌ می‌کرد. البته‌ مبانی ‌و جنبه‌ های‌ نظری‌ هم‌ در ترجیح‌ صحو بر سکر در تصوفِ جنید دخیل ‌بوده‌ و به ‌همین‌ سبب‌ تصوف‌ او با آنِ حلاّج ‌و شبلی ‌متفاوت ‌است‌.

لازمه ‌رعایت‌ میثاق الست‌، که‌ یکی‌ از اصول ‌تعالیم ‌عرفانی‌ جنید محسوب‌ می‌شود، صحو و اجتناب‌ از سکر است‌. از نظر او حتی‌ فنای ‌صوفی‌ نیز مستلزمِ سُکر و گم‌کردن‌ حدِّ وجودِ خود نیست ‌و در واقع ‌پس‌ از استهلاک ‌اراده ‌عبد در اراده‌ حق‌، سالک‌ باید از سکرِ روحانی‌ و فنا، به ‌صحو و بیداری‌ باز گردد تا به ‌ارشاد و دستگیری ‌خلق‌ بپردازد. به‌ تعبیری ‌دیگر، سالک‌ باید در عین‌ غیبت‌، از حضور بهره‌مند باشد و نگذارد که ‌سکرِ وی ‌بر ظاهر شریعت ‌لطمه‌ وارد کند.

به‌ این‌ ترتیب‌، توحید صوفیانه ‌جنید تنها اثبات ‌وحدت‌ خداوند نیست‌ بلکه‌ رسیدن‌ عبد به ‌وضعی‌ آرمانی‌ است که ‌در آن‌ از وجود خود منعزل‌ می‌شود و خداوند تدابیر خود را در مجاری ‌احکام‌ قدرت‌ خویش ‌بر عبد جاری‌ می‌کند و این‌ حدّ غایی فنای‌ عبد و وفای ‌او به ‌عهد الست ‌و توحیدگری اوست‌.

عطار در تذکره خود در مورد وی چنین می گوید: آن شیخ علی الاطلاق، آن قطب باستحقاق، آن منبع اسرار، آن مرتع انوار، آن سبق برده به استادی سلطان طریقت، جنید بغدادی رحمة الله علیه، شیخ المشایخ عالم بود و امام الائمه جهان و در فنون علم کامل و در اصول و فروع مفتی و در معاملات و ریاضات و کرامات و کلمات لطیف و اشارات عالی بر جمله سبقت داشت.

جنید می گوید: روزگار چنان گذاشتم که اهل آسمان و زمین بر من گریستند باز چنان شدم که من بر غیبت ایشان می‌گریستم. اکنون چنان شدم که من نه از ایشان خبر دارم و نه از خود. سی سال بر در دل نشستم به پاسبانی و دل را نگاه داشتم تا ده سال دل من مرا نگاه داشت اکنون بیست سال است که من نه از دل خبر دارم و نه از من، دل خبر دارد. بیست سال تکبیر اول از من فوت نشد، چنانکه اگر در نمازی مرا اندیشه دنیوی درآمدی آن نماز را قضا کردمی و اگر بهشت و آخرت درآمدی سجده سهو کردمی. یک روز دلم گم شده بود گفتم الهی دل من باز ده ندائی شنیدم که یا جنید ما دل بدان ربوده‌ایم تا با ما بمانی، تو باز می‌خواهی که با غیر ما بمانی.

ظاهرا جنید حضرت امام علی النقی (ع) و حضرت امام حسن عسگری (ع) و نیز مدتی از زمان غیبت صغری را درک نموده است و اجازه ارشاد او از طرف قدین الشّرف حضرت صاحب (عج) تأیید گردیده است. نقل است که یکی از بزرگان رسول صلی الله علیه و آله را به خواب دید نشسته و جنید حاضر یکی فتوی درآورد. پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که به جنید بده تا جواب گوید. گفت: یا رسول الله در حضور تو چون به دیگری دهند. پیامبر گفت: چنانکه انبیا را به همه امت خود مباهات بود،  مرا به جنید مباهات است.

جنيد ميگويد: شيخ‌ ما در اصول‌ و فروع‌ و بلا كشيدن‌، علی مرتضی است‌، کی مرتضی به‌ پرداختن‌ حرب‌ها از او چيزها حكايت‌ كردندی كه‌ هيچكس‌ طاقت‌ شنيدن‌ آن‌ ندارد كه‌ خداوند تعالی او را چندان‌ علم‌ و حكمت‌ كرامت‌ فرموده‌ بود.

نقل است که یکبار چشمش درد کرد. طبیب گفت: اگر چشمت بکار است آب مرسان. چون برفت وضو ساخت و نماز کرد و بخواب فرو شد چون بیدار شد چشمش نیک شده بود. آوازی شنید که جنید در رضای ما ترک چشم کرد، اگر بدان عزم دوزخیان را از ما بخواستی، اجابت یافتی. چون طبیب باز آمد، چشم او نیک دید و گفت: چه کردی گفت: وضوی نماز. طبیب، ترسا (مسیحی) بود، در حال ایمان آورد و گفت: این علاج خالق است نه مخلوق و درد چشم مرا بود نه تو را، طبیب تو بودی نه من.

نقل است که شبی با مریدی در راه می‌رفت که سگی بانگ کرد. جنید گفت: لبیک لبیک. مرید گفت: این چه حال است؟ گفت: قوه و دمدمه سگ از قهر حق تعالی دیدم و آواز از قدرت حق تعالی شنیدم و سگ را در میان ندیدم، لاجرم لبیک جواب دادم. نقل است که یک روز زار می‌گریست. سوال کردند که سبب گریه چیست؟ گفت: اگر بلای او اژدهایی گردد، اول کس من باشم که خود را لقمه او سازم و با این همه عمری گذاشتم در طلب بلا و هنوز با من می‌گویند که تو را چندان بندگی نیست که به بلای ما ارزد.

نقل است که جنید سخن می‌گفت: مریدی نعره بزد. شیخ او را از آن منع کرد و گفت: اگر یک بار دیگر نعره زنی تو را مهجور گردانم. پس شیخ باز سر سخن شد. آن مرید خود را نگاه می‌داشت تا حال به جایی رسید که طاقتش نماند و هلاک شد. برفتند او را دیدند که میان دلق، خاکستر شده است.

نقل است که جنید گوید: عارف آن است که حق تعالی از سر او سخن گوید و او خاموش. عارف آن است که در درجات می‌گردد چنانکه هیچ چیز اور ا حجاب نکند و باز ندارد. معرفت مکر خدای است یعنی هرکس پندارد عارف است، ممکور است.

خلیفه زمان جنید، کنیزکی را به سه هزار درهم خریده بود و در زیبایی کسی به او نرسیدی. فرمود تا خود را به زیور بیاراست و گفت تو را به پیش جنید می‌باید رفت و نقاب از چهره دور کرده خود را بر وی عرضه می باید کردن و چنان باید جهد کنی که او را به خود کنی. پس خادمی با کنیزک روان کرد که حال او را مشاهده کند. کنیزک پیش جنید آمد چهره گرفت جنید را بی اختیار نظر بر وی افتاد چون وی را بدید سر در پیش افکند چهره بگشاد و آنچه تعلیمش داده بودند باز گفت و زاری کرد تا از حد بگذشت.

جنید خاموش، سر برآورده و آهی برآورد و در کنیزک دمید. کنیزک درحال بیفتاد و جان داد. خادم برفت و خبر کرد. آتش به جان خلیفه افتاد و پشیمان شد. پس نزد جنید آمد که چنین کسی را نتوان پیش خود خواند. گفت: ای شیخ دلت آمد که چنان لعبتی را بسوختی؟ جنید فرمود: ای امیرالمومنین، او بر مومنان شفقت چنان است. می خواستی ریاضت و جان کندن چهل ساله مرا بر باد دهی؟ نکن تا نکنند!

شاگردان

• ابومحمد جُریری‌
• منصور حلاج
• ابوبکر شبلی
• جعفر خلدی
• ابوبکر کتانی
• ابوالحسن مزین
• ابومحمد مرتعش

آثار

• رساله‌ میثاق‌
• رسالة‌ آداب‌ المفتقر الی‌ الله
• رساله دواءالارواح
• رساله الفناء
• رساله فی ‌الالوهیه‌
• رساله دواء التفاریط

عروج ملکوتی

تاریخ ‌درگذشت ‌او را عمدتا نوروز ۲۹۷ یا ۲۹۸ ذکر کرده‌اند. قبر جنید در قبرستان شونیزیه ‌در مغرب ‌بغداد و در کنار قبر دایی‌اش، ‌سری‌ سقطی‌ و صوفیان ‌دیگری‌ چون ‌جعفر خُلدی‌، رویم‌ و سَمْنون‌ مُحب ‌واقع‌ است‌. در این‌ محل‌، خانقاه ‌و مسجدی‌ به ‌نام‌ جنید بنا شده‌ است‌. گفته ‌شده‌ که ‌در این ‌مسجد، سه‌ قطعه‌ سنگ‌ سیاه ‌وجود داشته ‌است ‌که ‌بیماران ‌برای ‌شفا، آنها را بر محل‌ درد می‌نهاده‌اند.

به نام آفریننده عشق

سید روح‌الله موسوی خمینی (۱۲۸۱ – ۱۳۶۸ شمسی) مشهور به امام خمینی از مراجع تقلید شیعه، رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران است.

ویژگی ها

سید روح‌الله موسوی خمینی، ۲۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۰ قمری برابر با ۱ مهر ۱۲۸۱ شمسی در خمین از توابع اراک در ایران به دنیا آمد. پدرش سید مصطفی موسوی از معاصران میرزای شیرازی و تحصیل‌کرده حوزه علمیه نجف بود. سید مصطفی که در خمین مرجع امور دینی مردم بود، پنج ماه بعد از ولادت سید روح‌الله در مبارزه با حاکمان محلی به شهادت رسید و فرزندش سید روح‌الله خمینی، تا ۱۵ سالگی تحت سرپرستی مادرش هاجره آغاخانم و عمه‌اش صاحبه‌ خانم قرار گرفت.

وی در اوایل بهمن سال ۱۳۰۸ شمسی با خدیجه ثقفی ازدواج کرد. فرزندان ایشان عبارتند از: دو پسر به نام‌های مصطفی و احمد و سه دختر به نام‌های زهرا، فریده و صدیقه. وی از سال ۱۳۴۱ شمسی مبارزه علنی علیه نظام سلطنتی پهلوی در ایران را آغاز کرد. حکومت وقت، دو بار او را بازداشت کرد و بار دوم به ترکیه و سپس به عراق تبعید کرد. ۱۳ سال در حوزه علمیه نجف به رهبری مبارزان انقلابی و نیز تدریس و تألیف در علوم حوزوی و دینی پرداخت. در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ شمسی با گسترش مبارزات مردم به ایران بازگشت و بعد از پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ شمسی تا آخر عمر (۱۳ خرداد ۱۳۶۸ شمسی)، رهبر جمهوری اسلامی ایران بود. نظریه ولایت مطلقه فقیه که نظریه‌ای فقهی – سیاسی، مبتنی بر باورهای تشیع است، مهم‌ترین نظریه او است.

امام خمینی جز فقه و اصول، در فلسفه اسلامی و عرفان نظری نیز صاحب‌نظر و دارای تألیفات است و جزو عالمان و استادان اخلاق شمرده می‌شود. در دوران تدریس در قم در مدرسه فیضیه جلسات درس اخلاق برپا می‌کرد. در تمام عمر، زندگی ساده و زاهدانه‌ای داشت.

سید روح‌الله خمینی، تحصیلات اولیه حوزوی از جمله ادبیات عرب، منطق و فقه و اصول را نزد معلمان و علمای خمین نظیر میرزا محمود افتخار العلماء، میرزا رضا نجفی خمینی، شیخ علی‌محمد بروجردی، شیخ محمد گلپایگانی، آقا عباس اراکی و بیش از همه، نزد برادر بزرگش سید مرتضی پسندیده فراگرفت.

وی در حوزه علمیه قم، علاوه بر مطالعه تتمّه مباحث کتاب مطوّل (در علم معانی و بیان)، تکمیل دروس سطح و دروس خارج فقه و اصول فقه به دیگر رشته‌های علمی نیز پرداخت و از این رو همزمان با فراگیری عروض و قوافی، ریاضیات، هیئت و فلسفه، عالی‌ترین سطوح عرفان نظری و عملی را به مدت هفت سال نزد میرزا محمدعلی شاه‌آبادی فراگرفت. سید روح‌الله خمینی، آموزش رسمی عرفان را نزد میرزا محمدعلی شاه‌آبادی از سال ١٣٠٧ شمسی آغاز کرد و این آموزش تا سال ١٣١٤ شمسی ادامه یافت.

سید روح‌الله موسوی خمینی، در سال‌های طولانی در حوزه علمیه قم به تدریس چندین دوره فقه، اصول، فلسفه و عرفان و اخلاق اسلامی در مدرسه فیضیه، مسجد اعظم، مسجد محمدیه، مدرسه حاج ملاصادق، و مسجد سلماسی همت گماشت و در حوزه علمیه نجف نیز نزدیک به سیزده سال در مسجد شیخ اعظم انصاری معارف اهل بیت و فقه را در عالی‌ترین سطوح تدریس نمود و در نجف برای نخستین بار مبانی نظری ولایت فقیه را در چندین جلسه تدریس نمود.

تا پیش از انقلاب اسلامی، نظام حاکم بر ایران، سلطنتی مشروطه بود که به دلیل سرپیچی‌های مداوم دو شاه پهلوی، عملا به سلطنتی مطلقه تبدیل شده بود. برنامه‌های نظام حاکم‌ گاه با مبانی دین اسلام و مذهب تشیع سازگار نبود. این عامل باعث اعتراض متدینان و به ویژه علمای مذهبی به رژیم حاکم شده بود.

در سال ۱۳۵۷ شمسی، حرکت انقلابی مردم ایران به پیروزی رسید. امام خمینی در ۱۲ بهمن همان سال به ایران بازگشت و در ۲۲ بهمن نظام سلطنتی رسما شکست خورد. چند ماه بعد در فروردین ۱۳۵۸ شمسی، نظام جمهوری اسلامی به رفراندم گذاشته شد و مدتی بعد، قانون اساسی توسط خبرگان منتخب مردم نوشته و به رأی گذاشته شد. بر اساس این قانون نیز امام خمینی به عنوان رهبر جمهوری اسلامی معرفی شد. ایشان تا پایان عمر یعنی خرداد ماه ۱۳۶۸ رهبری این نظام را بر عهده داشتند.

امام خمینی نخستین بار در نجف و در درس‌هایی که بعدها با نام حکومت اسلامی منتشر شده، نظریه ولایت فقیه را مطرح کرد. اساس این نظریه آن است که در اندیشه شیعی، حکومت باید زیر نظر یک مجتهد جامع الشرایط اداره شود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران این نظریه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران گنجانده شد و نظام جمهوری اسلامی بر اساس این نظریه بنیاد نهاده شد.

امام خمینی در سال‌های پایانی عمر خود نظریه ولایت مطلقه فقیه را مطرح کرد و اختیارات حکومتی فقیه را معادل اختیارات پیامبر اسلام (ص) و امامان (ع) دانست. در این نظریه فقیه می‌تواند احکام اولیه شرع را نیز بر اساس مصلحت نظام اسلامی به طور موقت تعطیل کند.

امام خمینی می فرمود: من در میان شما باشم و یا نباشم به همه شما وصیت و سفارش می‌کنم که نگذارید انقلاب به دست نااهلان و نامحرمان بیفتد. نگذارید پیشکسوتانِ شهادت و خون در پیچ و خم زندگی روزمره خود، به فراموشی سپرده شوند.

امام خمینی، اشعاری نیز دارد. نخستین بار، یک هفته بعد از درگذشت امام خمینی، یکی از اشعار او منتشر شد. این شعر که مضمونی عرفانی داشت به زودی در بین عموم مردم معروف شد. نمونه‌ای از اشعار وی:

من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم   چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم

فارغ از خود شدم و کوس انا الحق بزدم   همچو منصور خریدار سرِ دار شدم

منقول است: «قبل از فاجعه پانزده خرداد، شبی در خواب دیدم که درخت بسیار بزرگی بر روی کره زمین قرار دارد که شاخه‌های آن درهم فرو رفته‌اند و آنقدر این درخت ارتفاع دارد که سر به فلک کشیده و به زحمت می‌شود بالای آن را مشاهده کرد. در زیر آن درخت چند تن از علمای بزرگ از جمله امام را دیدم که به نوبت گرد این درخت می‌چرخیدند و از آن محافظت می‌کردند. من برای تهیه آذوقه به جایی رفته بودم. وقتی برگشتم دیدم درخت به خون آلوده شده و شاخه‌های آن خونین است و مانند جراحتی که به دستی وارد شود، شاخه‌های آن را دستمال پیچی کرده‌اند. نگران و ناراحت به امام که روی یک صندلی می‌نشستند و صندلی ایشان هم وارونه شده بود رسیدم و ابراز نگرانی نمودم.»

امام ناراحتی و عصبانیت مرا که دیدند متواضعانه و آرام دست به شانه من زده و فرمودند: «آشیخ محمود، اين‌ها بنا داشتند تیشه به ریشه این درخت بزنند و آن را از ریشه درآورند ولی خدا نخواست. این جراحت‌ها چیزی نیست و خوب خواهند شد، شما نگران نباش.» از خواب بیدار شدم. بعدها قضیه ماجرای پانزده خرداد و بعد از آن دستگیری امام و حصار ایشان در قیطریه پیش آمد.

پس از آزادی با جمعی از علما خدمت ایشان شرفیاب شدیم. نزدیکی‌های ظهر بود. امام فرمودند: «برای ناهار بمانید.» اجابت کردیم. لحظاتی گذشت، دیدم بدون اینکه من چیزی به امام بگویم یا به امام ناراحتی خودم را به دلیل دستگیری ایشان در قضیه پانزده خرداد اظهار کنم و باز بدون اینکه چیزی از خواب خود را به ایشان گفته باشم، امام به سمت من تشریف آورده دستشان را روی شانه من زدند. (درست به همان حالتی که در خواب دیده بودم) و همان جمله را فرمودند: «آشیخ محمود! ناراحت نباش. اینها بنا داشتند که تیشه به ریشه این درخت بزنند و آن را از ریشه درآورند، ولی خدا نخواست.»

سید مرتضی موسوی ابربکوهی می‌گوید که مرحوم پدرم نقل می‌کرد: وقتی امام به نجف تشریف آوردند شبی در خواب دیدم در مسجد خضرای نجف هستم. امام صادق (ع) روی منبر نشسته و در حال صحبت هستند و در این اثنا، مرحوم حاج آقا مصطفی وارد شد. به محض ورود، امام از جای خود بلند شده، روی منبر ایستادند و فرمودند: فرزند دومین شخصیت عالم آمدند.

یکی از همراهان امام بیان می‌کردند: وقتی به حرم امیرالمومنین (ع) می‌رفتیم، مردم می‌آمدند و به ایشان اظهار لطف می‌کردند، به خصوص یک موقع ایرانی‌ها دست مبارکشان را می‌بوسیدند و ایشان هم اجازه می‌دادند. یک روز دیدیم وقتی چند نفر آمدند دست امام را ببوسند، ایشان خلاف همیشه دست مبارکشان را زیر عبا بردند و اجازه ندادند. بعدا معلوم شد این‌ها ساواکی‌ بودند و قصد تعرض و یا مسموم کردن ایشان را داشتند.

شخصی که فرزندش توسط روح امام خمینی شفا گرفته بود می‌گوید: یک شب، من نماز مغرب و عشا را خواندم. سر نماز که از همه جا ناامید بودم، رو به درگاه خدا کرده و دست‌ها را به سوی آسمان بلند نموده و عرض کردم: خداوندا، اگر فرزندم را از این پیماری شفا دهی نذر می‌کنم پنجاه هزار تومان به حرم حضرت امام خمینی هدیه کنم؛ تا اینکه شب خوابيدیم. صبح که از خواب پیدار شدیم، دیدم پسرم در رختخوابش نیست.

با اهل خانه اطراف منزل را گشتیم تا اینکه متوجه شدیم پسرم که قادر به راه رفتن نبود با پای خودش از بیرون خانه با شادی آمد و ما به او گفتیم: چگونه شفا گرفتی؟ گفت: خوابیده بودم. در خواب دیدم از آسمان یک پارچه سفیدی آمد و افتاد روی بدن من. پس از آن دیدم امام خمینی وارد اتاق شد و آن پارچه را از روی من برداشت و زیر عبایش گرفت و از اتاق بیرون رفت. من بیدار شدم و احساس کردم که پایم درد دارد. پایم را حرکت دادم و دیدم پایم حرکت کرد. بلند شده و متوجه شدم می‌توانم راه بروم.

شخصی نقل می‌کند: ما در یک سال حدود ۱۰ – ۱۲ نفر بودیم که می‌خواستیم به مکه برویم. آن شب از طرف امام پیغام آوردند: «رفقای ما امسال به حج نروند.» با اينکه این حرف برایمان غیر منتظره بود، اما چون فرمان امام بود، اطاعت امرشان را کرده و به حج نرفتیم. همان سال آن آتش سوزی عظیمی اتفاق افتاد.

آیت الله صدوقی نقل می‌کند: من دیدم که امام خمینی می‌خواستند برای نماز شبشان وضو بگیرند اما آبی نبود. ناگهان دیدیم آبی جاری شد و ایشان وضو گرفتند، اما متوجه نشدیم که آب از کجا جاری شد.

از منظر فرهیختگان

علامه طباطبایی می‌گوید: این مرد بر ملکوت مسلط است.

آیت الله خامنه‌ای می‌گوید: امام خمینی به همه فهماند که انسانِ کامل شدن، علی‌وار زیستن و تا نزدیکی مرزهای عصمت رفتن، افسانه نیست.

آیت الله تالهی می‌گوید: امام خمینی را کسی نمی شناسد و فعلا هم کسی نخواهد شناخت. دیگر دنیا مثل ایشان نخواهد دید.

اساتید

• عبدالکریم حائری یزدی
• محمدرضا مسجدشاهی اصفهانی
• محمدعلی شاه‌ آبادی
• سید ابوالحسن رفیعی قزوینی
• سید علی یثربی کاشانی
• سید محمدتقی خوانساری

آثار

• کشف اسرار
• تحریر الوسیله
• شرح چهل حدیث
• ولایت فقیه
• جهاد اکبر
• آداب الصلاة
• سرّ الصلاة
• تفسیر سوره حمد
• طلب و اراده

عروج ملکوتی

امام خمینی در شامگاه ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ شمسی در ۸۷ سالگی بر اثر بیماری در بیمارستان قلب شهید رجایی تهران درگذشت. در ۱۵ خرداد، مراسمی با عنوان «وداع با پیکر امام خمینی» در مصلای تهران برگزار شد. سید محمدرضا گلپایگانی، از مراجع تقلید شیعه، نماز میت را بر پیکر او اقامه کرد و در ۱۶ خرداد با حضور حدود ۱۰ میلیون نفر، تشییع و در نزدیکی بهشت زهرا در ابتدای اتوبان تهران – قم جایی که امروزه به حرم امام خمینی معروف است، دفن شد. مراسم تشییع جنازه امام خمینی، پرجمعیت ترین تشییع جنازه در تاریخ شمرده شده است.

به نام آفریننده عشق

سید ابوالحسن اصفهانی (۱۲۸۴ – ۱۳۶۵ قمری)، فقیه و مرجع تقلید شیعیان و نویسنده آثاری همچون وسیلة النجاة و ذخیرة الصالحین است. او از شاگردان خاص آخوند خراسانی بود.

ویژگی ها

سید ابوالحسن اصفهانی فرزند سید محمد در روستای مَدیسه از توابع لنجان اصفهان زاده شد. اجداد او از سادات موسوی بهبهان بوده‌اند و نسب آن‎ها به موسی بن ابراهیم بن امام موسی کاظم (ع) می‌رسد. جدّ او سید عبدالحمید از عالمان دینی و از شاگردان صاحب جواهر و شیخ موسی کاشف الغطا بوده و علاوه بر تألیف و گردآوری تقریرات فقهی استادش شیخ موسی، شرحی نیز بر شرایع الاسلام محقق حلی نوشته است. به‌دلیل گستردگی مرجعیت وی در آن زمان، اهل عراق او را زعیم الطائفة لقب دادند؛ در طول تاریخ تشیع شاید هیچ مرجعیت به اطلاق و گستردگی او نمی‌رسید.

پس از وفات نائینی و حائری یزدی در ۱۳۵۵ قمری و آقا ضیاء عراقی در ۱۳۶۱ قمری، مرجعیت تقلید شیعیان در بخش عمده جهان تشیع، در ابوالحسن اصفهانی منحصر شد. در شب ۱۶ صفر ۱۳۴۹ قمری، شخصی به نام شیخ علی قمی، به خاطر شدت فقر و تصور این که پسر سید ابوالحسن در کمک به او کوتاهی کرده، پس از نماز جماعت مغرب سید ابوالحسن در صحن حرم امیرالمومنین پسرش را به قتل رساند و سپس خود را به پلیس معرفی کرد. اصفهانی قاتل پسرش را بخشید.

شبیری زنجانی گفته است که سید ابوالحسن اصلاً به حج مشرف نشد و علت آن را از قول وی، عدم توانایی برای احیای مراقد ائمه بقیع و زیر سؤال رفتن احتمالی جایگاه مرجعیت شیعه عنوان کرده بود. مرتضی حائری نیز نقل کرده است که بعد از وفات اصفهانی، او را در خواب دید و متوجه شد که لازم است از طرف وی حج به ‌جا آورده شود. لذا مبلغی را پرداخت و شخصی را به نیابت از ابوالحسن به حج فرستاد.

سید ابوالحسن دروس مقدماتی حوزه علمیه را در روستای مدیسه پشت سر گذاشت و در آغاز جوانی به حوزه علمیه اصفهان رفت. پدرش به خاطر سختی‌هایی ـ مثل فقر و دوری از خانواده ـ که در مسیر تحصیل بر طلاب وارد می‌شد با طلبه شدن او مخالف بود. او در اصفهان، در مدرسه نیماورد با استفاده از محضر استادان آن حوزه به تکمیل دانش در علوم نقلی و عقلی پرداخت.

وی پس از گذراندن سطوح فقه و اصول، به درس خارج استادان این حوزه راه یافت. از میان همه استادانش در حوزه اصفهان، تنها شخصیتی که خود سید ابوالحسن به نام و نشان از او یاد کرده، آخوند ملا محمد کاشانی است که از مدرسان علوم عقلی و ریاضی بوده است.

وی در ۱۳ ربیع الاول ۱۳۰۸، اصفهان را به قصد نجف ترک کرد و در ۱۱ جمادی‌الاول همان سال به نجف رسید. در مدرسه صدر حوزه علمیه نجف ساکن شد و به استفاده از محضر استادان فقه و اصول پرداخت.

مدتی پس از اقامت در نجف، پدرش به قصد بازگرداندن او به وطن، راهی عتبات شد. سید ابوالحسن راضی به بازگشت نبود و سید محمد (پدرش) برای قانع کردن او به سراغ استادش، آخوند خراسانی رفت. آخوند به پدرش گفت: سایر پسرانتان مال شما و سیدابوالحسن مال من باشد، کار او را به من واگذارید.

او بیشتر از ۳ سال، درس میرزا حبیب الله رشتی را درک نکرد و پس از آن، یعنی حدود ۱۷ سال از درس آخوند خراسانی بهره‌مند شد. او از نزدیک‌ ترین و بهترین شاگردان و اصحاب او بود. سید ابوالحسن در پاسخ به کسی که از کم بودن اجازات اجتهادش پرسیده بود، گفته بود: “من از کسانی نیستم که وقت خود را صرف این امور می‌کنند”.

پس از فوت آخوند خراسانی، بعضی از مردم خراسان برای تقلید به ابوالحسن اصفهانی مراجعه کردند. مرجعیت عامه پس از آخوند خراسانی به سید محمد کاظم طباطبائی یزدی و میرزا محمد تقی شیرازی منتقل شد و شیرازی، نخستین مرجعی بود که احتیاطات خود را به اصفهانی ارجاع داد.

همچنین نوشته‌اند که شیرازی، ابوالحسن اصفهانی و نیز شریعت اصفهانی را پس از خود شایسته مقام مرجعیت معرفی کرده بود. پس از وفات نائینی و حائری یزدی در ۱۳۵۵ قمری و آقا ضیاء عراقی در ۱۳۶۱ قمری، مرجعیت تقلید شیعیان در بخش عمده جهان تشیع در شخص اصفهانی منحصر شد. او تمام استفتائات و نامه‌هایش را خودش جواب می‌داد و درخواست اطرافیان برای استخدام نویسنده را رد کرد. او توجیه رد این درخواست را حفظ آبرو و فاش نشدن نام کسانی که در برخی نامه‌‏ها به او ناسزا می‏‌گفتند می‌‏دانست.

آیت الله بروجردی در پاسخ به تعدادی از تجار تبریز – که در زمان حیات سید ابوالحسن اصفهانی – از وی درخواست رساله کرده بودند، نوشت: «رساله دادن برای من آسان است، ولی شق عصای (دو دستگی) مسلمین است. فعلاً پرچم اسلام در دست آیت الله اصفهانی است. ایشان، مرجع عموم هستند.»

سید ابوالحسن اصفهانی از فعالیت سیاسی دور نبود و در برهه‌های حساس، به ایفای نقش پرداخت. او در مشروطه پیرو افکار و آراء استاد خود، آخوند خراسانی، بود. آنان بر خلاف سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، به اصول حکومت مشروطه و محدود کردن قدرت استبداد معتقد بودند.

بر پایه همین پیشینه بود که آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، در ۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۸، اصفهانی را در اجرای اصل دوم متمم قانون اساسی، در شمار یکی از ۲۰ مجتهد طراز اول مطلع از مقتضیات زمان برای احراز انطباق مصوبات قانونی مجلس شورای ملی با احکام فقه شیعه، به مجلس معرفی کردند. اما اصفهانی این پیشنهاد را رد کرد و تصمیم گرفت در نجف بماند. او در ۲ ذیقعده ۱۳۲۸ قمری (۱۳ آبان ۱۲۸۹ شمسی) در تلگرافی، این موضوع را به مجلس شورای ملی ایران اطلاع داد.

در همین راستا می‌توان به ماجرای ملاقات سید ابوالحسن بعد از جنگ جهانی دوم با سفیر انگلستان اشاره کرد. سفیر بریتانیا با تقدیم پیام دولت متبوع خویش‌، گفت: عالیجناب‌! دولت انگلستان نذر کرده بود که اگر بر آلمان نازی پیروز گردد، صدهزار دینار خدمت‌ِ شما تقدیم دارد تا در هر موردی که خود شایسته می‌دانید، هزینه کنید‌. سید گفت : مانعی ندارد! سفیر، بی‌درنگ یک قطعه چک صدهزار دیناری تقدیم نمود. سید هم آن راگرفت و زیرِ تشک‌ِ خود گذاشت. طولی نکشید که به سفیر و همراهانش گفتند: ما می‌دانیم که در این جنگ‌، بسیاری از مردم‌، آواره و از هستی ساقط شدند. از طرف ما به دولت متبوع خود بگوئید: سید ابوالحسن‌، به نمایندگی از مسلمانان‌، وجه‌ِ ناقابلی، به منظور کمک به آسیب دیدگان‌ِ جنگ‌، تقدیم می‌دارد و از کمی وجه معذرت می‌خواهد. چرا که خود می‌دانید ما در شرایط مشابهی هستیم‌. آنگاه‌، چک سفیر بریتانیا را از زیرِ تشک درآورد و یک قطعه چک صدهزار دیناری نیز از خود روی آن گذاشت و با عذرخواهی به سفیر بریتانیا داد!

با این تدبیرِ ظریف و سخاوت سید ابوالحسن، سفیر انگلیس‌، شرمنده و رنگ‌ِ چهره‌اش تغییر کرد! اجازه مرخصی خواست و با بوسیدن‌ِ دست آن مرجع بزرگ از بیت ایشان خارج شد! نماینده انگلیس بعد از ترک‌ِ جلسه، گفت‌: ما می‌خواستیم‌، شیعیان را استعمار کنیم و آنان را بخریم‌، اما سید ابوالحسن، ما را خرید و پرچم‌ِ اسلام را در بریتانیا بر زمین کوبید. بعد از رفتن‌ِ وی، علمای حاضر در مجلس‌، از سید پرسیدند: اگر آن وجهی که به سفیر انگلیس تقدیم کردید، به مصرف حوزه علمیه می‌رسید، بهتر نبود؟ مرحوم سید در جواب گفت: سهم امام باید در ترویج اسلام و مذهب صرف گردد، به نظر من یکی از مواردی که می‌توانستیم بهترین بهره‌برداری را در ترویج اسلام بنماییم‌، همین مورد بود.

سیدبحرالعلوم یمنی، از علمای بزرگ زیریه در یمن بوده که حضرت ولی عصر (ع) را انکار می‌کرده است تا اینکه آن جناب، نامه‌ای به حضرت آیت‌ الله ابوالحسن اصفهانی می‌نویسد و برای اثبات وجود امام زمان (عج) دلیل قاطعی درخواست می‌کند. آیت‌ الله اصفهانی در جواب می‌نویسد: «جواب شما باید به طور حضوری بدهم، شما سفر به نجف اشرف مشرف شوید تا جواب را دریافت کنید.» اینک بشنوید ماجرای شیعه شدن سید یمنی را از زبان فرزند او: وقتی به مقام مهدی (عج) در وسط وادی السلام نجف وارد شدیم، دیدیم که آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی به سوی چاهی که در آنجا بود، رفت و به دست خود از آن آب گرفت و وضو کرد و این در حالی بود که ما به عمل او می‌خندیدیم.

آنگاه وارد مسجد مقام شد و چهار رکعت نماز خواند و کلماتی گفت. به ناگاه دیدیم که تمام فضای غرق نور و روشنایی گشت. در آن هنگام، آیت الله اصفهانی پدرم را در مسجد طلبید و پدرم به آن مقام رسید اما در طول نکشید که صدای گریه‌اش بلند شد و آنگاه فریادی بلند زد و از هوش رفت. وقتی در داخل شدم دیدم که آیت‌ الله اصفهانی بالای سر پدرم نشسته است و می‌دهد تا به هوش آید، وقتی از آنجا برگشتیم، پدرم گفت: حضرت ولی‌عصر (عج) را به طور حضوری زیارت کردم و با دیدنش مستبصر و شیعه اثنی عشری شدم. سید بحرالعلوم یمنی، پس از بازگشت به یمن، ۴۰۰۰ نفر از مریدان سنی خویش را به مذهب تشیع مشرف گرداند.

آيت الله اراکی فرمود: من به بيابان سهله رفتم و ختمی برای دیدن امام زمان (عج) را انجام دادم؛ همين که ختم تمام شد، سيدی را ديدم که دارای عمامه سبز رنگی بود و به من فرمود: چه حاجتی داری؟ من فورا در جواب گفتم: به شما حاجتی نيست! سيد فرمود: شما ما را خواستيد که به اينجا بياييم. من گفتم: شما اشتباه می‌کنيد. سيد، لبخندی بر لبانش نقش بست و از کنار من دور شد. چند قدمی بيش دور نشده بود که اين مطلب در خاطرم خطور کرد که نکند اين آقا، حضرت امام زمان (عج) باشد.

فورا به دنبالش رفتم ولی هر چه تلاش کردم به او نرسيدم؛ ناچار عبا را تا کردم و در زير بغل قرار دادم و نعلين را به دست گرفتم و با پای برهنه، دوان دوان در پی سيد می‌رفتم ولی به او نمی‌رسيدم، هر چند سيد آهسته راه می‌رفت. در اين هنگام، يقين کردم آن سيد بزرگوار، آقا امام زمان (عج) است.

چون زياد دويدم، خسته شدم و قدری استراحت کردم، ولی چشم من به سيد دوخته شده بود و مراقب بودم که سيد به کدام يک از کوخ‌های عربی وارد می‌شود تا من هم بعد از مقداری استراحت به همان کوخ بروم. از دور ديدم به يکي از کوخ‌های عربی وارد شدند. بعد از مدت کوتاهی، به سوی آن کوخ روانه شدم.

پس از مدتی راهپيمايی، به آن کوخ رسيدم. درِ کوخ را زدم، شخصي آمد و گفت: چه کار داريد؟ گفتم: سيد را می‌خواهم. گفت: ديدار سيد نياز به اذن دخول دارد، صبر کن بروم و برای شما اذن دخول بگيرم. وی رفت و پس از چند لحظه آمد و گفت: آقا اذن دخول دادند. وارد کوخ شدم؛ ديدم همان سيد بر روی تخت محقری ننشسته‌اند؛ سلام کردم و جواب شنيدم. پس از انجام تعارفات می‌خواستم مسائل مشکل را از آن بزرگوار سؤال کنم اما هر چه فکر کردم حتی يکي از آن مسائل مشکل هم به يادم نيامد. پس از مدتی فکر، سر بلند کردم و آقا را در حال انتظار ديدم، خجالت کشيدم و عرض کردم: آقا اجازه مرخصي می‌فرماييد؟ فرمود: بفرماييد.

از کوخ خارج شدم، همين که چند قدم راه رفتم، يک به يک مسائل مشکل به يادم آمد. گفتم: من اين همه زحمت کشيدم تا به اينجا رسيدم و نتوانستم از آقا استفاده‌ای بنمايم، بايد پر رویی کنم و دوباره در کوخ را بزنم و به خدمت آقا برسم و مسائل مشکل را سؤال نمايم. در کوخ را زدم، دوباره همان شخص آمد. به او گفتم: می‌خواهم دوباره خدمت آقا برسم. وی گفت: آقا نيست. گفتم: دروغ نگو، من برای کلّاشی نيامده‌ام، مسائل مشکل دارم و می خواهم به وسيله پرسش از آقا حل شود.

وی گفت: چگونه نسبت دروغ به من می‌دهی؟ استغفار کن! من اگر قصد دروغ کنم، هرگز جايم اينجا نخواهد بود! گفتم: معذرت می‌خواهم، از اين نسبتی که دادم استغفار می‌کنم. مرا ببخشيد. گفت: بخشيدم. گفتم: آيا راهی برای حل مسائل مشکل من داريد؟ گفت: آری هر وقت آقا امام زمان (عج) در اينجا تشريف ندارند، فورا در جاي ايشان، نايب خاصشان ظاهر می‌گردد و برای حل جميع مشکلات، آمادگي دارد. گفتم: می‌شود به خدمت نايب خاصشان رسيد؟ گفت: آری.

وارد کوخ شدم؛ ديدم بر جای آقا امام زمان (ع)، حضرت سید ابوالحسن اصفهاني نشسته است. سلام کردم و جواب شنيدم. بعد با لبخند و با لهجه اصفهانی فرمود: حالت چطور است؟ گفتم: الحمدلله. بعد مسائل خود را يکی پس از ديگری مطرح می‌کردم. همين که هر مساله‌ای را مطرح می‌کردم، فورا بدون تأمل، جواب مساله را با نشانه می‌داد و می‌گفت: اين جواب را صاحب جواهر در فلان صفحه از کتاب جواهر داده است و فلان جواب را صاحب حدائق در کتاب حدائق در فلان صفحه داده است. جواب‌ها، تماما حل کننده، تحقيق شده و قانع کننده بود.

آیت‌ الله مولوی قندهاری می‌فرمودند: به آیت‌ الله ابوالحسن اصفهانی عرض کردیم: آقا جان! این که بیان می‌کنند دنیا در دست عبد مؤمن است، یعنی چه؟ (یک حدیث قدسی است که در احادیث القدسیه شیخ حر عاملی آمده: «الدنیا فی ید عبدی المؤمن»، دنیا در دست بنده مؤمن من است.) آیت‌ الله مولوی قندهاری فرمودند: آیت‌ الله سید ابوالحسن اصفهانی به من گفتند: می‌خواهی ببینی؟ گفتم: بله، بعد این پیرمرد دستشان را به حالتی باز کردند و نمی‌دانم خدا چه قدرتی به ایشان داد که به سرعت آن را تکان دادند و گفتند: ببین! مابین دستان ایشان را دیدم و مدهوش شدم. به صورتم آب زدند، من را به‌ هوش آوردند و گفتند: شیخ محمد حسن! نتوانستی ببینی؟ آیت‌ الله مولوی قندهاری می‌فرمودند: من فقط یک لحظه دیدم، اما در همان لحظه، خدا گواه است دیدم همه عالم در بازوی ایشان بود.

نقل است: برای یکی از بازاریان گرفتاری پیش آمد. نزد حضرت علی (ع) و حاجت خود را درخواست کرد. متوجه شد ابوالحسن اصفهانی نیز در حرم است. با خود گفت: اگر ایشان نماینده آقا باشد حاجت مرا درخواهد یافت. آنگاه ابوالحسن اصفهانی به آن بازاری می‌گوید: حاجت تو برآورده شد!

اساتید

• آخوند خراسانی
• میرزا حبیب الله رشتی
• میرزا محمد حسن شیرازی
• سید محمد کاظم طباطبائی یزدی
• میرزا محمد تقی شیرازی
• فتح الله شریعت اصفهانی
• مولی عبدالکریم ایروانی

شاگردان

• میرزا حسن بجنوردی
• سید محمود حسینی شاهرودی
• سید محسن حکیم
• سید محمد هادی میلانی
• سید محمد حسین طباطبایی
• محمدتقی آملی
• سید جمال الدین گلپایگانی
• محمدتقی بهجت فومنی

آثار

نخست و مهم‌تر از همه، تقریرات فقهی و اصولی اوست که به وسیله جمعی از شاگردان ضبط و نگارش شده است. یک دوره کامل از تقریرات او به دست میرزا حسن سیادتی سبزواری در فاصله سالهای ۱۳۳۸ – ۱۳۴۵ قمری در چند مجلد نوشته شده است و نسخه‌ای دیگر از تقریرات او توسط شیخ محمدرضا طبسی جمع‌آوری شده است. از این میان، منتخباتی از تقریرات اصفهانی در علم اصول، نشان دهنده جایگاه علمی و ثمره استفاده ممتد او از محضر آخوند خراسانی است و شاید مهم‌ترین نمونه آنها تقریرات استصحاب اصفهانی به تحریر شیخ محمد تقی آملی از شاگردان او باشد.

دسته دوم، نگارش تقریرات فقهی و اصولی استادان اصفهانی است که وی آنها را ضبط و تألیف کرده است. مهم‌ترین این آثار، همان است که نویسندگان زندگی نامه اصفهانی از آن به شرح کفایة الاصول آخوند خراسانی تعبیر کرده‌اند که به احتمال قوی باید تقریرات اصول آخوند خراسانی بوده باشد.

دسته سوم از آثار علمی اصفهانی، رساله‌های عملیه و فتوایی اوست که مهم‌ترین آنها با عنوان وسیلة النجاة، شامل یک دوره کامل فقه از طهارت تا ارث به سبک العروة الوثقی تألیف سید محمد کاظم طباطبائی یزدی است. نسخه کامل این اثر در ۱۳۵۵ قمری به چاپ رسیده و نسخه‌های خلاصه شده آن که شامل مسائل مورد احتیاج مقلدین در زندگی بود، ۱۶ بار در ۴۴ هزار نسخه چاپ شده است.

وسیلة النجاة به عنوان متنی فتوایی مورد توجه فقیهان بزرگ نسل‌های بعد قرار گرفته، که تحریر الوسیلة امام خمینی، بهترین نمونه آن است. این کتاب توسط ابوالقاسم صفوی اصفهانی با عنوان صراط النجاة به فارسی ترجمه شد و در ۱۳۳۴ قمری، و بار دیگر در ۱۳۴۵ قمری به چاپ رسید. همچنین رساله عملیه اصفهانی به زبان فارسی با نام ذخیرة الصالحین در دوران زندگی او ۳ بار به چاپ رسیده است.

عروج ملکوتی

ابوالحسن پس از یک بیماری کوتاه و در بازگشت از لبنان به کاظمین، در ۹ ذی‌الحجه ۱۳۶۵ قمری (۱۳ آبان سال ۱۳۲۵ شمسی) درگذشت. جنازه‌ او را از کاظمین به نجف منتقل کرده و در یکی از حجره‌های حرم امام علی (ع) دفن کردند. گفته شده است که حضور مردم در مراسم سوگواری درگذشت اصفهانی در آبان ۱۳۲۵ در شکست فرقه دمکرات آذربایجان مؤثر بود.