زندگینامه محمد بن یعقوب کلینی
به نام آفریننده عشق
محمد بن یعقوب کُلینی، معروف به ثقة الاسلام کلینی (درگذشت ۳۲۹ قمری)، از محدثان مشهور شیعه و نویسنده الکافی، از کتب اربعه است. او در زمان غیبت صغرا می‌زیست و با برخی از محدثانی که از امام عسکری (ع) یا امام هادی (ع) حدیث شنیده بودند، ملاقات کرده است.
ویژگی ها
وی در حدود سال ۲۵۵ قمری در روستای كُلَین از توابع ری متولد شد. پدرش یعقوب بن اسحاق، از علمای عصر خویش بود و در دوره غیبت صغری زندگی می‌کرد. ابوالحسن علی بن محمد معروف به «علان رازی» دایی کلینی است و محمد بن عقیل کلینی، احمد بن محمد و محمد بن احمد همگی از خاندان کلینی و از علما و بزرگان شیعه به شمار می‌روند.
محمد بن یعقوب کلینی در شهر ری که مرکز برخورد آرا و اندیشه‌های فرق اسماعیلی، حنفیه، شافعی و امامیه بود، در کنار تحصیل علم و آشنایی با اندیشه‌های دیگر مذاهب، تصمیم گرفت که به نوشتن احادیث بپردازد. او در محضر ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی حدیث آموخت. وی سپس برای تکمیل علم حدیث، راهی قم شد و با محدثانی که از امام عسکری (ع) یا امام هادی (ع) بدون واسطه حدیث شنیده بودند ملاقات کرد و از محضر استادان بزرگی بهره برد.
کتب رجالی و شرح حال‌نویسانی که به زندگانی کلینی پرداخته‌اند از وی با عناوین ابوجعفر، محمد بن یعقوب، ابن اسحاق، ثقة الاسلام، رازی، بغدادی و سِلسِلی نام برده‌اند. آنچه در بیان جایگاه شخصیتی و علمی کلینی در کتب تراجم و تاریخ آمده است، همگان از موافق و مخالف، از فضل و عظمت منزلت وی یاد کرده‌اند. با توجه به شهرت و آوازه کلینی، شیعه و سنی در فتاوا به او روی آوردند و وی را به «ثقة الاسلام» ملقب ساختند. به سبب تقوا، علم و فضیلت او، مردم در رفع مشکلات دینی و گرفتن فتوا به وی مراجعه می‌کردند.
عده‌ای از علما معتقدند که کتاب کافى بر امام زمان (عج) عرضه شده است و آن حضرت فرموده‌اند: الکافى کاف لشیعتنا «همین کتاب کافى شیعیان ما را بس است.» معلوم نیست که مرحوم کلینى کتاب کافى را در کجا و از کجا و از چه سالى شروع کرده است ولى آنچه معلومست تألیف آن مدت بیست سال طول کشیده و در بغداد خاتمه یافته است.
محمد بن یعقوب کلینی به نقل از اسحاق بن یعقوب گوید: از نایب خاص امام زمان (عج) جناب محمد بن عثمان عمری خواستم تا نامه‌ای را به محضر مقدس حضرت ولی عصر (عج) برساند که در آن، پرسش های دشوار خود را پرسیده بودم. در پاسخ نامه، توقیعی با خط مبارک امام به دستم رسید که در آن نوشته بود: و برای فرج ما بسیار دعا کنید که موجب گشایش کار شماست. والسلام علیک یا اسحاق بن یعقوب و علی من اتبع الهدی.
محمد بن یعقوب، علاوه بر لقب های «کلینی» و «رازی» با القاب دیگری نیز شناخته می‌شود که از جمله آنها می‌توان به «رئیس المحدثین» اشاره کرد. اما مهم ترین و مشهورترین لقب ایشان، «ثقة الاسلام» است. ظاهراً اولین کسی که این لقب را به ایشان داد، قاضی نورالله شوشتری یا شیخ بهایی بوده است. این لقب، بی‌تردید بیانگر اتفاق نظر علما بر قابل اطمینان بودن کلینی نزد همگان است. هرچند عنوان «ثقة الاسلام» برای دانشمندان دیگری چون شیخ طوسی و علامه طبرسی نیز به کار رفته، اما هرگاه بدون قرینه به کار رود، ذهن‌ها را تنها متوجه شخصیت بی‌نظیر مرحوم کلینی خواهد کرد.
عظمت و بزرگى کلینى در میان اهل تسنن به قدرى است که ابن اثیر روایتى از پیامبر نقل مى‌کند که فرمود: «خداوند در آغاز هر قرن شخصى را برمى‌انگیزد که دین او را زنده و نامدار نگه دارد.» آنگاه به گفتگو پیرامون این حدیث پرداخته و مى‌گوید: احیا کننده مذهب شیعه در آغاز قرن اول هجرى امام باقر (ع)، در ابتداى قرن دوم، امام رضا (ع) و در ابتداى قرن سوم، ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینى رازى بوده است. سال ۳۲۹ هجرى قمرى سالى است که سال «تناثر نجوم» نام گرفته است، سال فرو ریختن ستاره‌ها و سالى که آسمان علمِ این دنیاى خاکى بى‌ستاره ماند. در این سال در ماه شعبان، کلینی جهان فانى را وداع کرد.
مرحوم شیخ یوسف بحرانی در ترجمه مرحوم کلینی، از مرحوم سید هاشم بحرانی داستان عجیبی نقل کرده است: یکی از علمای مورد اعتماد معاصر حکایت کرد که یکی از حاکمان بغداد، بنای قبر مرحوم کلینی را دید. از همراهانش پرسید که این قبر متعلق به کیست؟ گفتند: یکی از شیعیان. فورا دستور داد تا آن را تخریب و قبر را نبش کنند. وقتی قبر را گشودند، ناگهان جسد صاحب قبر که در کفن پیچیده و سالم بود نمایان شد؛ در حالی که کودکی نیز کنار او آرمیده بود! با دیدن این صحنه، دستور داد تا قبر را بپوشانند و قبه‌ای بر فراز آن بنا کنند.
اما بر اساس نوشته یکی از علما (گویا سید نعمت‌الله جزایری) سبب این مسئله چنین بوده است: وقتی حاکم وقت، شدت علاقه و اهتمام مردم به زیارت امام موسی کاظم (ع) را دید، از روی تعصب، تصمیم به تخریب قبر مطهر امام گرفت و گفت: اگر چنان باشد که شیعیان گمان می‌کنند، هم اکنون او (امام کاظم (ع)) در قبر وجود دارد و اگر چنین نباشد، مردم را از زیارت ایشان منع می‌کنیم. به او گفتند: قبر محمد بن یعقوب کلینی، یکی از علمای بزرگ و مشهور شیعه، در همین نزدیکی است. (برای آزمودن عقیده شیعیان) می‌توانی قبر او را تخریب کنی. وقتی قبر کلینی را شکافتند، با کمال تعجب بدن مطهرش را دیدند که گویا تازه دفن شده است. به همین سبب دستور داد تا بارگاهی بر فراز آن احداث کنند.
از منظر فرهیختگان
نجاشى می‌گويد: او در زمان خود شیخ و پیشواى شیعه بود در رى، و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است.
ابن طاووس می‌گوید: توثیق و امانت شیخ کلینى مورد اتفاق همگان است.
ابن اثیر می‌گوید: او به فرقه امامیه در قرن سوم زندگى تازهاى بخشید و پیشوا، عالم بزرگ، فاضل و مشهور در آن مذهب است.
ابن حجر عسقلانى می‌گوید: کلینى از رؤسای فضلای شیعه است در ایام مقتدر عباسى.
محمدتقى مجلسى می‌گويد: حق این است که در میان علمای شیعه مانند کلینى نیامده است و هر که در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند، در می‌یابد که او از جانب خداوند تبارک و تعالى مؤید بوده است.
دونالدسن داویت می‌گوید: مرحوم کلینی بلندمرتبه ترین فرد از میان نویسندگان کتب اربعه است.
شیخ مفید می‌گويد: کافى در ردیف جلیل ترین کتب شیعه و سودمندترین آنهاست.
محمد بن مکى می‌گوید: کتاب کافى در علم حدیث است و امامیه مانندش را ننوشته‌اند.
محقق کرکى می‌گويد: کتابى بزرگ در موضوع حدیث به نام کافى است که مانندش نوشته نشده است. این کتاب از احادیث شرعى و اسرار دینى، مقدارى جمع‌آوری نموده که در کتاب دیگرى یافت نمی‌شود.
فیض کاشانى می‌گوید: کافى شریف‌ترین و کامل ترین و جامع ترین کتب است زیرا که در میان آنها شامل اصول و خالى از عیب و فضول است.
شهید ثانى می‌گوید: کتاب کافى، آبشخور صافى است که به جان خودم، هیچ نویسنده‌اى مانندش را به رشته تألیف در نیاورده است و قدر و منزلت کلینى و جلالت او از این کتاب هویدا می‌گردد.
محمد امین استرآبادى می‌گوید: ما از اساتید و علمای خود شنیده‌ایم که در اسلام کتابى تألیف نشده که برابر یا نزدیک به کتاب کافى باشد.
اساتید
- محمد بن یحیی اشعری
- احمد بن ادریس قمی
- احمد بن عبدالله برقی
- احمد بن محمد بن عیسی اشعری
- عبدالله جعفر حمیری
- حسن بن فضل بن یزید یمانی
- احمد بن مهران
- محمد بن حسن طائی
شاگردان
- ابن ابی رافع صیمری
- ابوالقاسم جعفر ابن قولویه
- ابومحمد هارون بن موسی تلعبکری
- ابوغالب احمد بن محمد زراری
- محمد بن علی ماجیلویه قمی
آثار
- تفسیر الرؤیا (تعبیر خواب)
- الرجال
- الرد على القرامطه
- الرسائل رسائل ائمه علیهم السلام
- الکافى
- ما قیل فی الائمه علیهم السلام من الشعر
عروج ملکوتی
کلینی در شعبان سال ۳۲۹ قمری (سال تناثر نجوم) مصادف با شروع غیبت کبرای امام زمان (عج) در بغداد از دنیا رفت. محمد بن جعفر حسنی معروف به ابو قیراط بر جنازه کلینی نماز خواند و بدن او در باب کوفه بغداد به خاک سپرده شد.
