بایگانی برچسب برای: زندگینامه عرفا

به نام آفریننده عشق

نام وی عتبة بن ابان است و به این دلیل معروف به عتبة بن الغلام شد که از خردسالی (یا وقتی غلام و یا پسربچه ای بود) به زهد و پارسائی روی آورده بود، و یا به دلیل تلاش بسیار در زهد و افراط در پارسائی.

ویژگی ها

وی شاگرد حسن بصری بود. وقتی حسن بصری به کنار دريا میگذشت عتبه بر سر آب، روان شد. حسن بر ساحل عجب بماند. به تعجب گفت: آيا اين درجه به چه يافتی؟ عتبه آواز داد: تو سی سال است تا آن میکنی که او می فرمايد و ما سی سال است تا آن میکنيم که او می خواهد. نقل است که شبی تا روز نخفت و میگفت: اگرم عذاب کنی من تو را دوست دارم و اگرم عفو کنی من تو را دوست دارم.

عتبه گفت: شبی حوری را بخواب ديدم. گفت: يا عتبه! بر تو عاشقم. نگر چيزی نکنی که به سبب آن ميان من و تو جدايی افتد. عتبه گفت: دنيا را طلاق دادم. طلاقی که هرگز رجوع نکنم تا آنگاه که تو را بينم. نقل است که روزی يکی بر او آمد و او در سردابه ای بود. گفت: ای عتبه! مردمان حال تو از من می پرسند. چيزی به من نمای تا ببينم. گفت: بخواه! چه ات آرزو است؟ مرد گفت: رطبم می بايد. و زمستان بود. گفت: بگير! زنبيلی بدو داد پر رطب.

نقل است که هرگز هيچ طعام و شراب نخوردي. مادرش گفت: با خويش رفق کن. گفت: «اي مادر من رفق او مي طلبم. اندک روزي بلا می کشد و جاويد در راحت مي باشد».

عروج ملکوتی

محل وفات وی را در شام ثبت کرده اند.

به نام آفریننده عشق

ابراهیم‌ خَوّاص‌، ابو اسحاق‌ ابراهیم‌ بن‌ احمد بن‌ اسماعیل‌ (وفات ۲۹۱ قمری)، یکی‌ از مشایخ‌ صوفیه ‌ و از اقران‌ جنید و نوری می‌باشد‌.

ویژگی ها

اصل‌ وی‌ از سامرا بوده‌ ولی‌ در ری اقامت‌ داشته‌ است‌. برخی‌ زادگاه‌ او را بغداد دانسته‌ و گفته‌اند که‌ پدرش‌ از آمل ‌ به‌ بغداد آمده‌ بوده‌ است‌. گفته‌اند که‌ شهرت‌ ابراهیم‌ به‌ خوّاص‌ (از خوص به‌ معنی‌ برگ‌ خرما) از این‌ رو بوده‌ که‌ وی‌ با بافتن‌ و فروش‌ آن‌ زندگی‌ می‌گذرانده‌ است‌. خواص‌ غالب‌ اوقات‌ را در سفر می‌گذرانید، ولی‌ سرانجام‌ در ری‌ اقامت‌ گزید.

وی‌ علاوه‌ بر جنید و نوری‌، چندی نیز با ابوعبدالله‌ مغربی ‌ مصاحبت‌ داشته‌ است‌. نسبت‌ او را در طریقت‌ به‌ سری‌ سقطی‌ رسانده‌اند. درباره علت‌ تغییر حال‌ و انقلاب‌ باطنی‌ او نوشته‌اند که‌ روزگاری‌ با سعی‌ تمام‌ در پی‌ اکتساب‌ علوم‌ ظاهری‌ بود تا آنکه‌ یک روز در گذرگاهی‌ به‌ سالکی‌ مجذوب‌ برخورد که‌ به‌ او گفت‌: «تا چند تن‌ و جان‌ خویش‌ در پی‌ تحصیل‌ علوم‌ ظاهری‌ رنجه‌ می‌داری‌؟ یک‌ چند به‌ اکتساب‌ معارف‌ بکوش‌ و طریق‌ سیر و سلوک‌ بپوی‌ تا به‌ بعضی‌ از مقامات‌ رسی‌ که‌ از حیطه تصویر و تقریر بیرون‌ است‌.» از جمله مریدان‌ وی‌ ابوجعفر خلدی‌ ‌و سیروانی‌ مهین ‌بوده‌اند.

خوّاص‌ از جمله مشایخی‌ بود که‌ در مقام‌ توکل، سیر سلوک ‌داشت‌ و در این‌ مقام‌، بادیه‌های‌ متعدد را بدون‌ زاد و توشه‌ در نوریده‌ بود، اما هرگز سوزن‌، نخ‌، ظرف‌ آب ‌و مقراض‌ را از خود دور نمی‌داشت‌، زیرا همراه‌ داشتن‌ آن‌ها را لازمه رعایت‌ احکام ‌شریعت ‌از سوی‌ سالک‌ تلقی‌ می‌کرد و با خود داشتن‌ آن‌ها را مغایر با توکل‌ نمی‌دانست‌. در توکل‌ آنچنان‌ مقام‌ والایی‌ یافته‌ بود که‌ او را رئیس‌ المتوکلین‌ نیز گفته‌اند.

وی‌ نیز همچون‌ بسیاری‌ از مشایخ‌ صوفیه‌ از خلفا و سلاطین‌ و اموال‌ آنان‌ احتراز می‌نمود. نقل است: زنی‌ از زائل‌ شدن‌ صفای‌ قلب‌ خود نزد او شکایت‌ برد. او در پاسخ‌ گفت‌: آیا «شب‌ِ مشعل‌» را به‌ یاد می‌آوری‌؟ آن‌ زن‌ به‌ خاطر آورد که‌ وقتی‌ مشغول‌ رشتن‌ نخ‌ بوده‌، مشعل‌ سلطان‌ از آنجا عبور کرده‌ و او در روشنایی‌ آن‌ مشعل‌ نخی‌ رشته‌ و آن‌ نخ‌ را در بافتن‌ لباسی‌ به‌ کار برده‌، سپس‌ آن‌ لباس‌ را به‌ تن‌ کرده‌ است‌. پس‌ چون‌ آن‌ لباس‌ را به‌ اشاره خوّاص‌ از تن‌ برون‌ کرد و آن‌ را صدقه ‌داد، صفای‌ قلب‌ خویش‌ بازیافت‌.

خواص‌، صاحب‌ تصنیف‌ در معاملات‌ و حقایق‌ نیز بوده‌ است‌. خواجه‌ عبدالله‌ انصاری‌ گوید که‌ کتاب‌ «اعتقاد» او را دیده‌ است‌ و اشعاری‌ نیز از او نقل‌ کرده‌اند. کلابادی ‌او را در ردیف‌ جنید بغدادی ‌ و احمد بن‌ عیسی‌ خرّاز و در زمره کسانی‌ که‌ سبب‌ انتشار علوم‌ اشارات‌ در تصوف ‌شده‌اند، نام‌ می‌برد. از تصانیف‌ او امروز چیزی‌ در دسترس‌ نیست‌ و تنها از طریق‌ آثار مؤلفین‌ نخستین‌ صوفیه ‌ سخنانی‌ پراکنده‌ از او به‌ ما رسیده‌ است‌.

در میان‌ سخنان‌ او تأکید بر لزوم‌ رعایت‌ شریعت، فراوان‌ به‌ چشم‌ می‌خورد، تا آنجا که‌ بر اساس‌ آنچه‌ که‌ از هاتفی‌ شنیده‌ است‌، هر معرفتی‌ که‌ همراه‌ با شریعت‌ نباشد در نظر او کفر است‌. سخن‌ او در وصف‌ خُلّت‌ و محبت‌ به‌ غایت‌ لطیف‌ است‌. در تعریفی‌ که‌ او از محبت‌ به‌ دست‌ می‌دهد و جوهره اصلی‌ آن‌ را «محو ارادات‌ و احتراق‌ جمله صفت‌ بشریت‌ و حاجات‌» می‌گوید در حقیقت‌ معنای‌ «فنا» را در قالب‌ «محبت‌» بیان‌ می‌کند. در باب‌ توحید، معرفت ‌و اهمیت‌ جایگاه‌ قلب آدمی‌ نیز سخنان‌ نغزی‌ از او نقل‌ شده‌ است‌.

خواص را گفتند از عجايب اسفار خود ما را چيزی بگو. گفت: وقتی خضر از من صحبت خواست من نخواستم در آن ساعت که بدون حق، کسی را در دل حظ و مقدار باشد. حامد اسود گفت: با خواص در سفر بودم. به جایی رسيدم که آنجا ماران بسيار بودند.  وی رکوه بنهاد و بنشست. چون شب آمد، ماران بیرون آمدند. شيخ را آواز دادم و گفتم: خدا را ياد کن. همچنان کرد و ماران همه بازگشتند. بر اين حال همان‌جا شب بگذاشتم. چون روز شد نگاه کردم، ماری بر شيخ حلقه کرده بود. گفتم: يا شيخ، تو ندانستی؟ گفت: هرگز مرا شبی از دوش خوش تر نبوده است.

مریدی نقل کرد که با خواص در باديه بودم. هفت روز بر يک حال همی رفتيم، چون روز هشتم بود، ضعيف شديم. شيخ مرا گفت: کدام دوست داری، آب يا طعام؟ گفتم آب. گفت: اينک پشت تو است، بخور. بازنگرستم آبی ديدم چون شير تازه و بخوردم و طهارت کردم و او همی نگريست و آنجا نيامد چون فارغ شدم خواستم که مقداری بردارم. مرا گفت: دست بدار که آن آب از آن نيست که یتوان برداشت.

گفت: وقتی در سفر بودم به ويرانی در شدم. شب بود. شيری عظيم ديدم و بترسيدم. هاتفی آواز داد: مترس که هفتاد هزار فرشته با توست، تو را نگه میدارند. و گفت: وقتی در راه مکه شخصی ديدم عظيم منکر، گفتم تو کيستی؟ گفت: من پری‌ام. گفتم: کجا می‌شوی؟ گفت: به مکه. گفتم: بی‌زاد و راحله؟ گفت: از ما نيز کس بود که بر توکل برود چنانکه از شما. گفتم: توکل چيست گفت: از خدای تعالی فراستدن.

ابوالحسن علوی می‌گوید که ابراهیم شبی به من گفت: به جایی خواهم رفت، با من مساعدت می‌کنی. گفتم: تا به خانه شوم و نعلين در پا کنم. چون به خانه شدم خايگينه ساخته بودند. مقداری بخوردم و بازگشتم تا به او رسيدم. آبی پيش آمد و او پا بر آب نهاد و رفت. من نيز پا فرو نهادم اما به آب فرو رفتم. شيخ روی از پس کرد و گفت: تو خايگينه بر پای بسته‌ای؟ گفتم: ندانم کدام از اين دو عجیب‌تر بود. بر روی آب رفتن يا سرّ من بدانستن. نقل است که گفت: مرا از خدا عمر ابدی می‌بايد در دنيا تا همه خلق در نعمت بهشت مشغول شوند و حق را فراموش کنند و من در بلای دنيا به حفظ آداب شريعت قيام نمايم و حق را ياد کنم.

عروج ملکوتی

وی در مسجد جامع‌ ری وفات‌ یافت‌. یوسف‌ بن‌ حسین‌ رازی‌ (از عرفای‌ آن‌ عصر) امر تغسیل‌ او را عهده‌دار شد و او را زیر حصار طبرک‌ به‌ خاک‌ سپردند. وفات‌ او را اکثر مؤلفان‌ در سال ۲۹۱ قمری نوشته‌اند.

به نام آفریننده عشق

ابوحفص عمر بن سلمه حدّاد نیشابوری، از صوفیان بزرگ و مشایخ ملامتیه در قرن سوم است. تاریخ ولادت او معلوم نیست.

ویژگی ها

وی در روستای کوردآباد (کردی‌آباد، در راه بخارا در نزدیکی نیشابور ) ‌زاده شد. از دوران کودکی، خانواده و تحصیلات او اطلاع چندانی در دست نیست، همین قدر می‌دانیم که از سادات نیشابور بوده و به آهنگری اشتغال داشته و از همین رو به حدّاد ملقب شده است. وی از شاگردان عبدالله مهدی باوردی (ابیوردی) و فرد ناشناسی به نام علی نصرآبادی و از یاران و مصاحبان احمد بن خضرویه، ابوتراب نخشبی و بایزید بسطامی بود.

حدّاد از مشایخ متقدم تصوف حوزه خراسان بود که هم در شیوخ آن حوزه و حوزه بلخ و هم در شیوخ حوزه بغداد، خصوصا جنید بغدادی، تأثیرات عمیقی گذاشت و نزد آن‌ها از منزلت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد. از جمله آن عرفا و مشایخ: ابوعثمان حیری، که بعد‌ها داماد و جانشین حدّاد شد؛ ابوالفوارس شاه شجاع کرمانی؛ محفوظ‌ بن محمود نیشابوری؛ ابومحمد عبدالله بن محمد خرّاز و محمد بن عبدالوهاب ثقفی.

هر چند طریقت ملامتیه مدت‌ها پیش از ابوحفص به وجود آمده بود، اما او و حمدون قصّار را نخستین و مهم‌ترین مروّجان ملامتیه در خراسان و واضع و تدوین‌کننده مهم‌ترین اصول آن دانسته‌اند. اهمیت حدّاد در این زمینه به حدی بود که وی را شیخ ملامت خوانده‌اند. وی به قرآن و سنت سخت پای‌بند بود، اما به سبب اصرارش در پنهان داشتن حقیقت احوال خویش، وی را به زندقه متهم کردند.

از حدّاد اثر مکتوبی در دست نیست، اما ظاهراً با برخی بزرگان صوفیه معاصر خود مکاتبه داشته است. کامل‌ترین تعریفاتی که از اساس فکری ملامتیان و امهات مسائل تعلیمی آنان به دست آمده، از سخنان اوست. سخنان وی درباره فتوت، نشان دهنده رابطه بسیار نزدیک ملامتیه و فتیان است. او درباره تصوف و آداب سیر و سلوک و موضوعاتی چون ذکر، سماع، کرم و بخل و ایثار، شوق و محبت، آفات نفس، آداب سفر، ترک تکلف، احکام و آداب فقر و آداب اشتغال به کسب نیز سخنانی دارد.

نقل است که ابوحفص يک روز از جایی می‌گذشت. يکی را ديد متحير و گريان. گفت: تو را چه بوده است؟ گفت: خری داشتم، گم شده است و جز آن هيچ نداشتم. شيخ توقف کرد و گفت: به عزت تو که گام بر ندارم تا خر به او باز رسد. در حال خر پديد آمد. نقل است که شبلی چهار ماه بوحفص را مهمان کرد و هر روز چند لون طعام و چند گونه حلوا آوردی. آخر چون به وداع او رفت گفت: يا شبلی! اگر وقتی به نیشابور آيی ميزبانی و جوانمردی به تو آموزم. گفت: يا اباحفص! چه کردمی؟ گفت: تکلف کردی و متکلف جوانمرد نبود.

مهمان را چنان بايد داشت که خود را به آمدن مهمانی گرانی نيايدت و به رفتن شادی نبودت و چون تکلف کنی آمدن او بر تو گران بود و رفتن آسان و هر که را با مهمان حال اين بود ناجوانمردی بود. پس چون شبلی به نیشابور آمد، پيش ابوحفص فرود آمد و چهل تن بودند. بوحفص شبانه چهل و يک چراغ برگرفت. شبلی گفت: گفته بودی که تکلف نبايد کرد. بوحفص گفت: برخيز و بنشان. شبلی برخاست و هرچند جهد کرد يک چراغ بيش نتوانست نشاند. پس گفت: يا شيخ! اين چه حال است؟ گفت: شما چهل تن بوديد فرستاده حق – که مهمان فرستاده حق بود – لاجرم به نام هر يکی چراغی گرفتم برای خدا و يکی برای خود. آن چهل که برای خدای بود نتوانستی نشاند اما آن يکی که از برای من بود نشاندی. تو هرچه در بغداد کردی برای من کردی و من اين‌چه کردم برای خدا کردم. لاجرم آن تکلف باشد و اين نه.

پرسيدند: ولی را خاموشی به يا سخن؟ گفت: اگر سخنگو آفت سخن داند، هرچند تواند خاموش باشد اگر چه به عمر نوح بود و خاموش اگر راحت خاموشی بداند از خدا خواهد تا دو چند عمر نوح دهدش تا سخن نگويد. گفتند: ولی کيست؟ گفت: آنکه او را قوت کرامات داده باشند و او را از آن غايب گردانيده. نقل است که ابوحفص را عزم حج افتاد و او عامی بود و تازی نمی‌دانست. چون به بغداد رسید، مریدان با هم گفتند که زشت باشد شیخ‌الشیوخ خراسان را ترجمانی به کار باید تا زبان ایشان را بداند. پس جنید مریدان را به استقبال او فرستاد و شیخ بدانست که اصحاب چه می‌انديشند. ابوحفص در حال، تازی گفتن آغاز کرد چنانکه اهل بغداد از فصاحت او در عجب بازماندند.

می‌گویند گاه به حالتی در می‌آمد که کسی توان نگاه کردن به او را نداشت. همچنین گویند: جنید در حضور وی از توکل سخن نگفتی و گفتی: شرم دارم که در پیش روی وی حدیث مقامی کنم که آن مقام وی است.

عبدالرحمن سلمی وصیت کرده بود که هنگام وفاتم، سر مرا بر پای ابوحفص حداد نهید.

از منظر فرهیختگان

عطار می‌گوید: از محتشمان این طایفه بود و کسی به بزرگی او نبود در وقت وی و در ریاضت، کرامت، مروت و فتوت بی‌نظیر بود.

در کشف المحجوب آمده است: ابوحفص، شیخ المشایخ خراسان و نادره کل جهان بود.

روزبهان بقلی می‌گوید: ابوحفص حداد، لطیف احوال بود و عجیب اسرار، معدن آیات و کرامات، بحر تحقیق و سفینه توحید است.

عروج ملکوتی

تذکره‌نویسان تاریخ وفات حدّاد را بین سال‌های ۲۶۰ تا ۲۷۰ قمری ثبت کرده‌اند. قبر وی در نیشابور است.

به نام آفریننده عشق

بشر بن حارث مَروزی، مشهور به بِشر حافی (۱۵۰ – ۲۲۷ قمری) از زهاد و از مشایخ صوفیه در قرن سوم قمری است.

ویژگی ها

بشر فرزند حارث بن عبدالرحمن مروزی (از سران حکومتی مرو) بود. به گفته ابن‌خلکان، او از نوادگان بعبور (عبدالله) به شمار می‌رفت که به دست امام علی (ع) اسلام آورده بود. بشر در سال ۱۵۰ قمری در یکی از روستاهای مرو به دنیا آمد و در بغداد ساکن شد. ابن کثیر، تولد او را در بغداد دانسته است. کنیه بشر «ابونصر» بود و به دلیل اینکه کفش نمی‌پوشید او را حافی (پابرهنه) لقب داده‌اند. درباره اینکه چرا کفش نمی‌پوشید، گفته‌اند: چون در دیداری که با امام کاظم (ع) داشت، پابرهنه بود، به احترام این ملاقات، کفش نمی‌پوشید. گفته شده است هنگامی که از او پرسیدند که چرا کفش نمی‌پوشی؟ در پاسخ گفت: «آن روز که با خدا آشتی کردم، پای برهنه بودم و اکنون شرم دارم که کفش در پای کنم» همچنین «زمین بساط حق است و روا نیست که بر بساط او با کفش گام بردارم».

برخی نیز گفته‌اند وی از کفش‌دوزی خواست کفش او را تعمیر کند، اما کفش‌دوز بر او منت نهاد. بشر کفش‌های خود را دور افکند و سوگند یاد کرد از آن پس کفش نپوشد. بشر برای شنیدن حدیث به کوفه، بصره و مکه سفر کرد. او از افرادی همچون حماد بن زید، عبدالله بن مبارک، مالک بن انس و ابوبکر عیاش حدیث شنیده بود. همچنین از ابراهیم بن سعد زهری، شریک بن عبدالله، فُضیل بن عَیاض، و علی بن خُشرَم (دایی یا عموزاده بشر) بهره برد. افرادی همچون ابوخیثمه، زهیر بن حرب، سری سقطی، عباس بن عبدالعظیم و محمد بن حاتم از او حدیث نقل کرده‌اند. بشر را در فقه، پیرو سفیان ثوری دانسته‌اند. او احادیث سفیان را در مُسندی گردآورده بود.

به گزارش برخی منابع، بشر حافی تحت‌ تأثیر سخنان امام کاظم (ع) توبه کرده است. او روزگاری را در بغداد به لهو و لعب گذرانده بود. هنگامی که امام کاظم (ع) از کنار خانه او می‌گذشت، صدای ساز و آواز از خانه او بلند بود. موسی بن جعفر (ع) از کنیزی که از منزل بشر بیرون آمد، پرسید: «صاحب این خانه آزاد است یا بنده؟» کنیز در پاسخ گفت: «او آزاد است.» امام فرمود: «راست گفتی! اگر او بنده بود از مولای خود می‌ترسید.» وقتی که کنیز وارد خانه شد، بشر را از برخورد امام کاظم (ع) با خود آگاه کرد (بدون آن که موسی بن جعفر را شناخته باشد). بشر با پای برهنه از خانه بیرون آمد و به دنبال امام کاظم (ع) راه افتاد و در نتیجه گفتگویی با وی، توبه کرد. برخی از کتاب‌های صوفیه در شرح حال بشر همین داستان را نقل کرده‌اند اما نامی از موسی بن جعفر (ع) به میان نیاورده‌اند.

برخی از مورخان دلایل دیگری برای توبه او آورده‌اند، از جمله اینکه گفته‌اند: بشر کاغذ پاره‌ای را که اسم خدا بر آن نوشته شده بود، از سر راه برداشت، آن را خوشبو کرد و در شکاف دیواری جای داد. شب در عالم خواب به او گفته شد که چون نام خدا را از زمین برداشتی و معطر کردی، خدا نیز تو را در دنیا و آخرت نیک‌نام می‌کند و همین خواب سبب توبه او شد. منابع تاریخی، زهد بشر را ستوده‌ و گفته‌اند که وی پس از آن که توبه کرد، از مردم کناره گرفت و به عبادت مشغول شد. همچنین از نقل حدیث اکراه داشت و احادیثی را که گرد آورده بود، در اواخر عمر دفن کرد. شهرت بشر به سبب زهد وی بوده است. البته به گفته وی، پیامبر (ص) در خواب، به شهرت او به دلیل پیروی از سنت، احترام گذاشتن به خوبان و محبت یاران و اهل بیت اشاره کرده است. گفته شده است بشر این دعا را تکرار می‌کرد: خدایا اگر برای این مرا در دنیا مشهور کرده‌ای که در آخرت افتضاحم کنی، آن را از من بگیر.

نقل است که احمد حنبل بسيار بر او رفتی و در حق او ارادت تمام داشت؛ تا به حدی که شاگردانش گفتند: اين ساعت تو عالمی در احاديث و فقه و اجتهاد و در انواع علوم نظير نداری؛ هر ساعت از پس شوريده ای میروی چه لايق بود؟ احمد گفت: آری! از اين همه علوم که بر شمرديد، من اين همه به از او دانم اما او خداوند را به از من داند. نقل است که بلال خواص گفت: در تيه بنی اسرائيل می‌رفتم و مردی با من می‌رفت. الهامی به دل من آمد که او خضر است. گفتم: بگوی که تو را نام چيست؟ گفت: برادر تو، خضر. گفتم: در شافعی چه گويی؟ گفت: از اوتاد است. گفتم: در احمد حنبل چه گويی؟ گفت: از صديقان است. گفتم: در بشر چه گويی؟ گفت: از پس او، چون او نبود. نقل است که عبدالله جلا گويد: ذوالنون را ديدم، او را عبادت بود؛ سهل را ديدم او را اشارت بود؛ بشر را ديدم او را ورع بود. مرا گفتند تو به کدام مايل‌تری؟ گفتم به بشر بن حارث که استاد ماست.

به بشر حافی گفتند: به چه رسيدی بدين منزلت؟ گفت: به لقمه‌ای کم از لقمه‌ای و به دستی کوتاه‌تر از دستی و کسی که می‌خورد و می‌گريد با کسی که می‌خورد و می‌خندد برابر نبود. يکی از بزرگان گفت: به نزد بشر بودم، سرمايی بود سخت. او را ديدم برهنه، می‌لرزید. گفتم: يا ابانصر! در چنين وقت جامه زيادت کنند، تو بيرون کرده‌ای؟ گفت: درويشان را ياد کردم و مال نداشتم که به ايشان مواسات کنم، خواستم که به تن موافقت کنم. احمد بن ابراهيم المطلب گفت: بشر مرا گفت که معروف را بگوی که چون نماز کنم به نزديک تو آيم. من پيغام بدادم. منتظر می‌بوديم. نماز پيشين بکرديم، نيامد. نماز ديگر بگزارديم، نيامد. نماز خفتن بگزارديم، با خويشتن گفتم سبحان الله، چون بشر مردی خلاف کند؟ عجیب است. چشم همی داشتم و بر در مسجد همی بوديم تا بشر بيامد. سجاده خويش برگرفت و روان شد. چون به دجله رسيد بر آب برفت و بيامد و حديث کردند تا وقت سحر بازگشت و همچنان بر آب برفت. من خويشتن از بام بينداختم و آمدم و دست و پای او را بوسه دادم، گفتم: مرا دعايی بکن. دعا کرد و گفت: آشکارا مکن تا زنده هستم.

نقل است که بشر گفت روزی به خانه درآمدم مردی را ديدم گفتم تو کیستی که بی دستور درآمدی. گفت: برادر تو خضرم. گفتم دعا کن مرا. گفت: خدای گزاردن طاعت خود بر تو آسان گرداند. بشر حافی مردی بود که حضرت خضر (ع) به زیارت وی آمدی. جوانی بود سخت پارسا و با این بشر در صحبت بودی. روزی بشر این جوان را گفت: تو را آرزوی کند که خضر را ببینی؟ جوان گفت: بله. بشر برخاست و او را با خود از شهر بیرون برد. در صحرا قبه‌ای سبز دیدند و پیری با جامه سبز که در میان قبّه نشسته است. بشر فراز رفت و بر وی سلام کرد. آن پیر، خضر (ع) بود.

چون بشر حافی مبتلا به مرضی شد که با آن از دنیا رفت، جمعی از برادرانش به دور او گرد آمدند و گفتند: ما تصمیم گرفته‌ایم ادرار تو را در شیشه کرده نزد طبیب ببریم. بشر گفت: أنَا بِعَیْنِ الطَّبیبِ. «من در برابر و نظر و مشاهده طبیب اصلی هستم.» یَفْعَلُ بی ما یُریدُ. «آنچه را که بخواهد درباره من انجام می‌دهد.» گفتند: فلان طبیب نصرانی، طبیب حاذق و معروفی است؛ چاره‌ای نیست از بردن ادرار. بشر گفت: «مرا واگذارید، چون طبیب (خدا) مرا مریض کرده‌ است.» گفتند: هیچ چاره نیست، و حتما باید قاروره بول را به طبیب نشان دهیم. بشر به خواهرش گفت: فردا چون صبح شود، قاروره ادرار را به آنها بده! صبحگاه برادران آمدند و ادرار بشر را از خواهر گرفتند و به نزد طبیب بردند، همان طبیب نصرانی.

طبیب چون نظرش بر آن شیشه بول افتاد، گفت: تکانش دهید! تکانش دادند. سپس گفت: بگذارید! گذاردند. پس از آن گفت: تکانش دهید! تکانش دادند. باز گفت: بگذارید! گذاردند. و برای بار سوم نیز گفت: تکانش دهید! تکانش دادند. و پس از آن گفت: بگذارید! گذاردند. یکی از آنها به طبیب گفت: ما این‌طور سابقه تو را نشنیده بودیم و خبر نداشتیم! طبیب گفت: از سابقه من مگر شما چه شنیده اید؟! گفتند: ما سابقه تو را به جودت نظر و سرعت ادراک و معالجه صحیح می‌دانستیم و اکنون می‌بینیم در نظر و تشخیصت تردد داری؛ این دلالت بر قلت معرفت تو می‌کند! طبیب گفت: من حال وی را از اول نظر فهمیدم، ولیکن از شدت تعجب چند بار نظرهای مجدد نمودم. بالجمله اگر این ادرار، بول مرد نصرانی مذهب است، بدون شک ادرار مرد راهب و تارک دنیایی است که خوف و خشیت خدا جگرش را پاره کرده و شکافته است؛ و اگر ادرار مرد مسلمان است، بدون تردید ادرار بشر حافی است. من دوایی برای آن نمی‌دانم، با او مدارا کنید زیرا مرگش حتمی است.

گفتند: قسم به خداوند که همان بشر حافی است. چون طبیب نصرانی این سخن را شنید، زنّار پاره کرد و گفت: أَشْهَدُ أنْ لَا إلَهَ إلَّا اللَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَهِ. برادران گفتند: ما با سرعت به سوی بشر برگشتیم تا او را به اسلامِ طبیب مسیحی بشارت دهیم. چون نظر بشر به ما افتاد گفت: طبیب مسلمان شد؟! گفتیم: آری! تو از کجا خبر داشتی؟! بشر گفت: چون شما از منزل بیرون رفتید، حال چرت و پینکی مرا گرفت؛ ناگهان گوینده‌ای گفت: ای بشر! به برکت آب ادرار تو، طبیب نصرانی اسلام آورد. بشر پس از این، یک ساعت بیشتر زنده نماند و به سوی پروردگار ارتحال نمود.

بشر گفته است: با هيچ کس ننشستم و هيچکس با من ننشست که چون از هم جدا شديم مرا يقين نشد که اگر با هم نمی‌نشستیم هر دو را به بودی. یک نفر بشر حافی را به خواب ديد و گفت: خدا با تو چه کرد؟ گفت: مرا بيامرزيد و يک نيمه از بهشت مرا مباح گردانيد و مرا گفت: يا بشر! تا بودی اگر مرا در آتش سجده کردی، شکر آن نگزاردی که تو را در دل بندگان خود جای دادم. ديگری به خوابش ديد و گفت: خدا با تو چه کرد؟ گفت: فرمان آمد که مرحبا ای بشر! آن ساعتی که تو را جان بر‌می‌داشتند،  هيچ نبود در روی زمين از تو دوست‌تر.

عروج ملکوتی

بشر سال ۲۲۷ قمری در بغداد درگذشت و در باب الحرب بغداد دفن شد. درگذشت او را در سال ۲۲۶ قمری و در مرو نیز گفته‌اند. ابن‌کثیر درگذشت او در سال ۲۲۷ قمری در بغداد را صحیح‌تر می‌داند.

به نام آفریننده عشق

ابومحمد عبدالقادر گیلانی (۴۷۱ – ۵۶۱ قمری /  ۱۰۷۸ – ۱۱۶۶ میلادی)، ملقب به محی‌الدین، عارف، صوفی و شاعر ایرانی قرن پنجم و ششم قمری است. عبدالقادر گیلانی (یا جیلی) از مشاهیر عرفای تاریخ اسلام و از مشاهیر مشایخ صوفیه است که یکی از طریقت‌های مهم صوفیانه در جهان اسلام، یعنی طریقت قادریه، به وی منسوب است.

ویژگی ها

درباره نسب و نسبت وی، میان پژوهشگران، اختلاف‌ نظر وجود دارد. مشهور چنین است که او از جیلان (گیلان امروزی) بوده است. از این‌ رو نسبت وی را به‌صورت معرّب، به صورت‌های مختلف گیلانی، جیلانی و جیلی یاد کرده‌اند. برخی نیز در دوره متاخر، با استناد به اینکه نسبت عبدالقادر گیلانی در بسیاری از منابع تاریخی، به صورت «جیلی» ثبت شده است، او را منسوب به «جیل» دانسته‌اند که نام روستایی نزدیک مدائن در جنوب بغداد بوده است.

عبدالقادر گیلانی در سال ۴۷۱ قمری متولد شد و تا هجده سالگی در آن سامان به سر برد و در سال ۴۸۸ قمری، به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر در آن‌جا اقامت گزید. مادرش، فاطمه، دختر شیخ ابی‌عبدالله صومعی (گویا منسوب به صومعه‌سرا) و مکنّا به ام‌الجبار و ملقب به ام‌الخیر بود. گویند او زنی پاک و شایسته بود و پس از اینکه عبدالقادر در کودکی، پدرش را از دست داد، او تربیت فرزند خود را برعهده گرفت. امروزه در صومعه‌سرای گیلان، مزاری به نام بی‌بی فاطمه خیرالنساء وجود دارد که برخی، آن را قبر مادر شیخ عبدالقادر گیلانی دانسته‌اند.

وی در بغداد، ابتدا علوم ادبی را از محضر ابوزکریا تبریزی استفاده کرد و علم حدیث را از ابوبکر محمد بن احمد و ابوالقاسم علی بن احمد بن بیان و ابوطالب بن یوسف فراگرفت، سپس از محضر علی بن ابی‌سعید مخرمی، فقه آموخت و فنون طریقت را در مصاحبت شیخ احمد (یا حماد) دباس فراگرفت.

وی، در یادداشت برداری مطالب علمی کوشش فراوان کرد و ملازم سیاحت، ریاضت، تفکر و عزلت شد. برخی از آنها، تقریر مجالس وعظ اوست، مثل «فتح الغیب» که مشتمل بر ۷۸ مجلس اوست که پس از وفات وی، به دست فرزندش نوشته شده است. او در مدرسه‌ای که شیخ خود، ابوسعد مخرّمی، در منطقه باب الازج بغداد بنا کرده بود، مجالس موعظه را آغاز کرد و مورد اقبال مردم قرار گرفت و بسیاری از مردم نزد وی توبه می‌کردند. به علت اینکه مدرسه او از حضور مردم پر می‌شد و دیگر گنجایش آنها را نداشت، مدرسه را توسعه دادند و عامه مردم در این کار شرکت کردند. شیخ عبدالقادر تا پایان عمر، در این مدرسه تدریس می‌کرد و به موعظه مردم می‌پرداخت.

عبدالقادر گیلانی، مذهب حنبلی داشت و از وی با تعبیر امام الحنابله‌ و شیخ الحنابله یاد کرده‌اند. با این حال، او از مشاهیر و بزرگان تصوف در زمان خود، به شمار می‌آید و او را با القاب و تعابیر مبالغه‌آمیزی، همچون سلطان المشایخ، قدوة العارفین‌، غوث اعظم‌ و باز اشهب ستوده‌اند.

کرامات متعددی نیز به وی نسبت داده‌اند، تا جایی‌که عزالدین بن عبدالسلام دمشقی در این‌ باره گفته است: «کرامات هیچ یک از مشایخ به اندازه کرامات عبدالقادر گیلانی به صورت متواتر ذکر نشده است.» در دوره اخیر، برخی از صوفیان اهل‌سنت، وی را یکی از اقطاب چهارگانه تصوف برشمرده‌اند. سه قطب دیگر، عبارت‌اند از: احمد رفاعی، احمد بدوی و ابراهیم دسوقی. طریقت منسوب به وی که به نام طریقت قادریه شناخته می‌شود، از دیرباز تا کنون، در سرزمین‌های مختلف جهان اسلام، انتشار گسترده‌ای یافته است، به‌ گونه‌ای که شاید کمتر طریقتی را بتوان در طول تاریخ تصوف اسلامی یافت که بدین‌سان، از شمال آفریقا تا شبه‌قاره هند، گسترش یافته باشد.

سبط ابن جوزی، در بیان سلسله خرقه شیخ عبدالقادر، نوشته است که او، خرقه‌اش را از دست شیخ خود، ابوسعد مُخرّمی، پوشیده است و او از ابوالحسن علی بن محمد قُرَشی و او از ابوالفرج طرسوسی و او از ابوالفضل عبدالواحد بن عبدالعزیز تمیمی و او از پدرش عبدالعزیز و او از ابوبکر شبلی و او از جنید بغدادی و او از سری سقطی و او از معروف کرخی و او از داوود طائی و او از حبیب عجمی و او از حسن بصری و او از امام علی (ع) پوشیده است، سپس سبط ابن‌جوزی افزوده است که برای خرقه وی، طریق دیگری نیز تا امام رضا (ع) وجود دارد که قاعدتاً همان سلسله فوق تا معروف کرخی است که به قولی، خرقه خود را از امام رضا (ع) دریافت کرده است.

برخی، شیخ عبدالقادر را بنیان‌گذار سلسله قادریه که امروز در نقاط گوناگون جهان پیرو دارد، می‌دانند، اما اینکه خود وی و یا اولاد او چنین داعیه‌ای را داشته باشند محل نظر است و بررسی آن در این مقام میسر نیست.

آورده‌اند كه بی‌بی فاطمه گفت: وقتي فرزندم عبدالقادر را به دنيا آوردم و او بچه بود، از پستان هيچكس در ماه رمضان شير نخورد. دوران كودكی شيخ، گاه با دريافت نشانه‌ها و پيام هایی همراه بود كه روحش را برای يک زندگی غير عادی آماده می‌ساخت. از او پرسيدند: از کی دانستی كه ولی خدا هستی؟ گفت: من ده ساله بودم و در شهر خودمان به مكتب می‌رفتم. فرشتگان را می‌ديدم كه به دور من در حركت بودند و چون به مكتب رسيدم شنيدم كه فرشتگان می‌گفتند: راه را باز كنيد برای دوست خدا تا بنشيند.

من در ميان خانواده خود طفل كوچكی بودم. هرگاه با بچه‌ها قصد بازی می‌كردم، ندایی می‌شنيدم كه به من می‌گفت: ای مبارک! نزد من بيا. من از ترس فرار می‌كردم و خود را به دامن مادرم مي می‌انداختم و حالا در خلوت خود چنين صدایی را نمی‌شنوم.

در سن هجده سالگی، اتفاق عجيبی برای عبدالقادر افتاد. حضرت خود در اين باره فرمود: روز عرفه به بيرون شهر رفتم و برای كشاورزی به دنبال گاو شخمی افتادم. ناگهان متوجه شدم كه گاو به من می‌گويد: ای عبدالقادر، تو برای اين كار خلق نشده‌ای. ترسان برگشتم و به پشت بام خانه رفتم و ديدم كه همه مردم در عرفات ايستاده‌اند. آنگاه نزد مادرم آمده و گفتم: مرا به خدا ببخش يا مرا در راه خدا نذر كن و اجازه بده به بغداد بروم و به آموختن علم بپردازم و صالحانی را كه در آنجا زندگی می‌كنند، زيارت كنم.

مادرم گريست آنگاه هشتاد دينار بيرون آورده و گفت: نصف آن مبلغ از ميراث برادری كه داشتم به من رسيده است و چون آن را به من داد،  از من خواست تا سوگند ياد كنم كه هرگز دروغ نگويم. پس از آن به من گفت: ای فرزند، تو را به خدا مي سپارم؛ ديدار ما به قيامت خواهد افتاد. من به راه افتادم چون به نزديک همدان رسيدم، شصت سوار به قافله ما حمله كردند و قافله را به يغما بردند. يكي از دزدان از من پرسيد: چه داری؟ گفتم: چهل دينار در زير جامه‌ام اندوخته دارم. آن مرد چنان پنداشت كه مزاح وشوخی می‌كنم و به خنده آمد.

ديگري همان سئوال را كرد وهمان جواب شنيد. وقتي كه اموال را تقسيم می‌كردند مرا به نقطه‌ای بلند كه اميرشان در آنجا ايستاده بود، بردند. وی از من پرسيد: چه داری؟ گفتم: دو نفر از شما از من پرسيدند و من به ايشان گفتم چهل دينار در زير جامه اندوخته دارم. حكم كرد كه بيرون آورم. چون آن را به وی نشان دادم،  تعجب كرد و پرسيد چرا مال مخفی خود را به ما نشان دادی؟ پاسخ دادم: به مادرم قول داده‌ام هرگز دروغ نگويم.

امير دزدان گفت: ای پسر، تو در اين سن، حق مادر را رعايت مي‌كنی و من حق خدا را فراموش كرده‌ام. سپس دست خود را دراز كرد و گفت: دست خود را به من بده تا در دست تو توبه كنم. من چنان كردم و او از كرده خود اظهار پشيمانی نمود. پيروان وی نيز چون اين وضع را ديدند از او پيروى كرده و به دست من استغفار كردند. آنگاه امير حكم كرد تا اموال قافله را كه به يغما برده بودند، بازگردانند.

عبدالقادر بالاخره به بغداد رسيد اما هنگامی كه می‌خواست وارد اين شهر شود، پیری از ورود او جلوگيری كرد و از او خواست تا جز به اشاره وی به شهر بغداد داخل نشود. به همين خاطر، ايشان هفت سال بر در بغداد و در كنار دجله رياضت كشيد و از گياهان خورد تا اينكه اجازه ورود دريافت كرد. آن پير، حضرت خضر (ع) بود.

در بغداد براي رياضت به برجی پناه برد كه بعدها به خاطر اقامت وي “برج عجمی” ناميده شد. ايشان می‌فرمايد: يازده سال در یک برج نشستم و با خدای خود عهد كرده بودم كه نخورم تا نخورانند و لقمه در دهان من نرود تا مرا نياشامانند. يكبار، چهل روز هيچ نخوردم. پس از چهل روز، شخصی آمد و قدری طعام آورد و بنهاد و رفت و نزديک بود كه نفس من بر بالای طعام افتد از بس كه گرسنه بودم. گفتم والله كه از عهدی كه با خدا بسته‌ام، برنگردم.

می‌شنيدم كه از باطن من شخصی فرياد می‌كند و به آواز بلند می‌گويد: الجوع، الجوع. ناگاه شيخ ابوسعيد مخزومي رحمت الله تعالي عليه بر من گذشت و آن آواز شنيد و گفت: عبدالقادر، اين چيست؟ گفتم: اين ناآرامی و اضطراب نفس است، اما روح بر قرار خود است و در مشاهده خداوند خود. گفت: بر خيز و به خانه ما بيا. من در دل خود گفتم: بيرون نخواهم رفت.

ناگاه حضرت خضر (ع) درآمد و گفت: برخيز و پيش ابوسعيد برو. آن وقت من برخاستم و رفتم. ديدم كه ابوسعيد بر در خانه خود ايستاده است و انتظار من می‌برد. سپس گفت : اي عبدالقادر، آنچه من تو را گفتم بس نبود كه حضرت خضر (ع) را نيز می‌بايست گفت؟ پس مرا به خانه درآورد و طعامی كه مهيا كرده بود لقمه لقمه در دهان من نهاد تا سير شدم. بعد از آن مرا خرقه پوشانيد و صحبت وی را لازم گفتم.

رياضت های شيخ عبدالقادر گيلانی پايان نداشت. وی می‌گوید: بيست و پنج سال در بيابان‌ها به قدوم تجريد و تفريد (به تنهایی) رياضت نمودم و تا چهل سال با وضوی عشا، نماز بامداد گزارده بودم و پانزده سال بعد از نماز به يک پا ايستاده، ختم قرآن كردم. شبی نفس من آرزوی خواب كرد. گفته او را نشنيدم و در آن حال زهد، رياضت روزه می‌داشتم و بعد از چهل روز، افطار به برگ درختان می‌كردم.

به هر حال، عبدالقادر گيلانی تحت عنايت پير وقت و غوث زمان خويش، شيخ ابوسعيد مخزومی و صحبت حماد دباس، پله‌های طريقت را پشت سر گذاشت و به جایی رسيد كه گروهی او را خدا پنداشتند كه البته این‌چنین نبود بلكه ايشان مظهر صفات خدا در ميان بندگانش بوده است.

مقابله حضرت شيخ با موانع نفس و طی مراحل سلوک را می‌توان در اين گفتار به خوبی ديد: يكبار شخصی بدمنظر و بدبو پيش من آمد و گفت: من شيطانم و آمدم تا خدمتگزار تو باشم زيرا تو، من و پيروانم را عاجز كردی. گفتم: برو زيرا من از تو ايمن نيستم و به تو باور ندارم. سپس دستی از بالا آمد و بر مغز او كوبيد و او در زمين فرو رفت. بار دوم آمد در حاليكه شعله‌ای از آتش در دست داشت و به وسيله آن با من می‌جنگيد. ناگهان مردی سوار بر اسب ابلق ظاهر شد و يک شمشير به من داد و شيطان از ترس به عقب فرار كرد.

فتوا دادان و آموزش حضرت شيخ عبدالقادر گيلانی نيز حالت ويژه‌ای داشت. شيخ عمر بزاز می‌گويد: از شهرهای عراق و ديگر شهرها هميشه در مسائل شرعی از حضورش استفتاء می‌كردند و او به آنها پاسخ می‌گفت و فتوا صادر می‌فرمود‌ و هرگز نديدم شبی، فتوايی نزد او مانده باشد تا پس از مطالعه به آن پاسخ بگويد، بلكه بعد از قرائت، بلافاصله جواب را می‌نوشت.

احمد بن مبارک مرقعانی می‌گويد: از جمله كساني كه در محضر حضرتش فقه آموخته بود،  مردی غير عرب به نام “ابی” بود. او بسيار كم‌هوش و كند‌ ذهن بود و جز با زحمت زياد، چيزی نمی‌فهمید. در اثنای آن كه یک روز نزد شيخ درس می‌خواند، ناگهان ابن سمحل به زيارت شيخ آمد و از صبر و حوصله شيخ در تدريس به چنين طالبی بسيار تعجب كرد.

وقتي “ابی” برخاست و رفت ابن سمحل به شيخ عرض كرد كه من از شدت صبر و مدارای تو در تدريس اين طلبه واقعاً متعجب شدم. حضرت عبدالقادر فرمود: تنها یک هفته باقي مانده است كه من برای اين طلبه زحمت بكشم زيرا او به همين زودی دعوت حق را لبیک می‌گويد. احمد بن سمحل گويد كه من از اين سخن بر تعجبم افزوده شد و نزد خود، روز به روز می‌شمردم تا هفته به آخر رسيد و در روز آخر “ابی” وفات يافت.

جبائی می‌گويد كه شيخ عبد القادر گفته است: از باطنم ندایی رسيد كه ای عبدالقادر داخل بغداد شو و با مردم سخن بگو. چون وارد بغداد شدم مردم را در حالی عجيب ديدم به همين خاطر از آنجا خارج شدم. برای بار دوم ندایی شنيدم كه ای عبدالقادر داخل شو و با مردم حرف بزن زيرا آنها از سخن تو نفع می‌برند. گفتم: مردم بغداد به من چه؟ من می‌خواهم دينم سالم بماند. ندای باطنی گفت: برگرد، دين تو سالم است.

همچنين شيخ عبد القادر می‌گوید: پيش از ظهری، حضرت رسول (ص) را ديدم که به من گفت: ای فرزند، چرا سخن نمی‌گويی؟ گفتم: ای پدر من، مردی ايرانی‌ام. نزد فصيحان بغداد چگونه تكلم كنم؟ به من فرمود: دهان بگشای. من دهان گشودم و ايشان هفت بار دهانم را با رطوبت دهان خويش مرطوب ساخت و گفت: اكنون برای مردم سخن بگو و با دلايل عقلی و موعظه‌ای نيكو، مردم را دعوت كن. پس نماز ظهر را خواندم در حاليكه مردمی زياد حاضر بودند، نشستم. ناگهان بدنم لرزيد. پس نگريستم علی بن ابيطالب (ع) را ديدم كه به من گفت: دهان باز كن. او نيز شش بار دهانم را مرطوب ساخت. گفتم: چرا هفت بار اين كار را نكردی؟ گفت به خاطر ادب و احترام نسبت به رسول خدا (ص) و آنگاه از من دور شد.

از اين رو بود كه شيخ بزرگوار به سخن گفتن و امر به معروف و نهی از منكر آغاز كرد چنانكه خود گفته است: من در خواب و بيداری امر و نهی می‌كنم و گاهی امر و نهی بر سخنان من غالب می‌شود و قلب مرا فرا می‌گيرد كه اگر صحبت نكنم خفه می‌شوم. شيخ سليمان داود منبجی نقل می‌كند: نزد شيخ عقيل بودم که به او گفتند: به تازگی مردی جوان و شريف و غير عرب در بغداد شهرت يافته است كه نامش عبدالقادر است. شيخ عقيل گفت: كار او در آسمان از زمين مشهورتر است. آن جوان بلند قدر را در عالم قدس، باز اشهب می‌نامند و در وقت خود ميان مسلمانان يگانه خواهد بود.

سید محمد بن جعفر ملکی حسینی می‌گوید: در مقام قطبیت از تمام اولیا، دو کس در مقام معشوقی رسیدند و امثال ایشان دیگری نرسیده. آن دو کس یکی شیخ عبدالقادر جیلانی و دوم شیخ نظام‌الدین بدایونی (نظام الدین اولیا) هستند.

شيخ ابوالقاسم عمر می‌گويد از عبدالقادر شنيدم كه فرمود: كسی كه در بلایی از من فريادرسی خواهد آن بلا را از او بردارم و كسی كه در سختی، مرا ندا كند، مشكلش را حل كنم و كسی كه نزد خدا به من توسل جويد نيازش بر آورده شود. شيخ عمر بزاز گفت از حضرت عبدالقادر شنيدم كه گفت: حسين بن منصور حلاج لغزيد و در زمانش كسی نبود كه او را دستگيری و هدايت كند و اگر من با او همزمان بودم نجاتش می‌دادم. من تا قيامت نجات دهنده و دستگير هر مريد و منسوب به خود هستم كه مركبش بلغزد.

آثار

• آداب السلوک و التوصل الی منازل الملوک
• تحفة المتقین و سبیل العارفین
• جلاء الخاطر فی الباطن و الظاهر
• حزب الرجاء و الانتهاء
• یواقیت الحکم
• معراج لطیف المعانی
• الفتح الربانی و الفیض الرحمانی
• دیوان عبد القادر الجیلانی

عروج ملکوتی

عبدالقادر گیلانی در سال ۵۶۱ قمری درگذشت و در شهر بغداد، در مدرسه‌ای که در آن به تدریس می‌پرداخت، به خاک سپرده شد.