بایگانی برچسب برای: زندگینامه عرفا

به نام آفریننده عشق

سید علی بن موسی بن جعفر بن طاووس، مشهور به سید بن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق)، از عالمان شیعه در قرن هفتم هجری، صاحب کتاب لُهوف (مقتل امام حسین(ع)) و نقیب شیعیان در زمان حکومت مغول بر بغداد بود. برخی به او به سبب تقوا، مراقبه فراوان و حالات عرفانی، «جمال العارفین» گفته‌اند.

ویژگی ها

ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن طاووس، ملقب به رضی‌الدین، از خاندان طاووس بود؛ از این رو به سید بن طاووس مشهور است. ابن طاووس پنج شنبه ۱۵ محرم سال ۵۸۹ قمری در شهر حلّه، سرزمین عراق متولد شد. او را ذوالحسبین (کسی که دو نسب شریف دارد) نیز خوانده‌اند؛‌ زیرا جد اعلای او داود بن حسن مثنی، نوه پسری امام حسن (ع) و نوه دختری امام سجاد (ع) است و از سادات حسنی و حسینی به حساب می‌آید.

پدرش، موسی بن جعفر، از راویان حدیث است که روایات خود را در ورقه‌هایی نوشته بود و بعد از او، فرزندش آنها را جمع‌آوری نمود و با نام “فرقة الناظر و بهجة الخاطر مما رواه والدی موسی بن جعفر” منتشر نمود. مادر او، دختر ورام بن ابی فراس، از علمای امامیه بود. همچنین مادر پدرش از نسل شیخ طوسی بود، سید بن طاووس، هنگام اشاره به ابن ابی‌فراس و شیخ طوسی، آنان را پدربزرگ خود می‌نامید. برادرش احمد بن طاووس نیز از علمای دوران بود و پس از وفات سید بن طاووس، نقابت شیعیان را بر عهده گرفت.

ابن طاووس تحصیلات خود را در حله آغاز نمود و پس از چندی از حله به کاظمین هجرت کرد. او سپس با دختر وزیر، ناصر بن مهدی ازدواج نمود و آن گونه که خود می‌گوید به سبب این ازدواج مدتی طولانی در بغداد سکونت گزید. طبق گزارشی او ۱۵ سال در بغداد اقامت داشته است که برخی آن را از حدود سال ۶۲۵ هجری تا سال ۶۴۰ هجری دانسته‌اند. پس از آن به حله بازگشت و فرزند او محمد‌مصطفی در آنجا به دنیا آمد. چند سال بعد به همراه خانواده خود به شهر نجف و پس از آن به کربلا هجرت کرد و در هر کدام سه سال‌ اقامت نمود. فرزند او با نام علی در سال ۶۴۷ در نجف به دنیا آمد و کتاب فرج المهموم را در سال ۶۵۰ در کربلا به اتمام رساند. ابن‌طاووس در سال ۶۵۲ قمری، بار دیگر به بغداد بازگشت و در سال ۶۶۱ قمری، سرپرستی و نقابت علویان را از طرف هلاکو خان مغول به عهده گرفت و تا زمان وفات خود این منصب را بر عهده داشت.

گرایش ابن‌ طاووس بیش از هر موضوعی به مسائل اخلاقی و معنوی و به خصوص دعا و زیارت‌ بود و مجموعه آثاری با عنوان “تتمات مصباح المتهجد” به رشته تحریر در آورد که تکمیل مصباح المتهجد، اثر شیخ طوسی در موضوع دعاست. علامه حلی و شیخ یوسف سدیدالدین (پدر علامه حلی) از شاگردان علی بودند. کتابخانه‌ سید بن طاووس که بالغ بر ۱۵۰۰ کتاب داشته است یک مجموعه شخصی قابل توجه است.

ابن‌ طاووس تحصیل را در شهر حله آغاز و از پدر و جد خود، ورام بن ابی فراس علوم مقدماتی را آموخت. او در زندگی خودنوشت آورده است که در تحصیل فقه، در عرض یک سال آنچه را همدرسان او در چند سال پیش از آن تحصیل نموده بودند، فراگرفت. علی به تعبیر خودش، پس از دو سال و نیم آموختن فقه، خود را از استاد بی‌نیاز دید. بعدها او مدتی در بغداد زندگی کرد و در آنجا نیز به تحصیل و تدریس پرداخت.

رضی‌الدین بن طاووس در مدت زمان اقامت در بغداد با ابن علقمی وزیر مشهور عباسیان که شیعه مذهب بود، دوستی داشت و مورد احترام و توجه خلیفه المستنصر بالله عباسی نیز قرار داشت چنان که خلیفه خانه‌ای در بغداد به او داد. در این دوران، خلیفه عباسی پیشنهادهایی برای بر عهده گرفتن امور حکومتی به او داد اما ابن طاووس همگی را رد کرد. به گفته خودش در این دوران منصب فتوا، نقابت سادات و حتی وزارت و ندیمی خلیفه را به او پیشنهاد کردند و او نپذیرفت.

ابن طاووس در سال ۶۵۲ قمری و هم‌زمان با لشکرکشی هلاکوخان مغول، دوباره به بغداد رفت. این شهر در سال ۶۵۶ قمری با قتل عام بزرگی به دست مغولان فتح شد. سید بن طاووس از هلاکو امان‌نامه‌ای داشت که ظاهرا آن را به درخواست نصیر الدین طوسی دریافت کرده بود. علی با امان‌‎نامه هلاکو، حدود هزار نفر از مردم عراق را با خود به حله برد. بنا به گزارشی، وقتی هلاکو بغداد را تصرف نمود، علمای مسلمان را در بغداد جمع کرد و از آنان پرسید که آیا پادشاه عادل بهتر است یا پادشاه مسلمان جائر؟ سید بن طاووس پادشاه عادل را بهتر از مسلمان جائر دانست. برخی اين پاسخ را از اسباب توجه هلاکو به شيعه و علماى شيعه دانسته‌اند.

هنگامی که در سال ۶۶۱ هجری، هلاکو منصب نقابت سادات را به سید بن طاووس پیشنهاد کرد، وی این منصب را پذیرفت، هرچند بنابر گزارش برخی منابع این مقام را به اکراه و اجبار پذیرفت. او نقابت طالبیان را حدود چهار سال تا پایان عمرش بر عهده داشت.

سید بن طاووس کتابخانه‌ای غنی داشته که بالغ بر ۱۵۰۰ کتاب در آن وجود داشته است این مجموعه با توجه به از بین رفتن بسیاری از کتاب‌ها در حمله مغول و برجای ماندن آن، حائز اهمیت است. اتان کلبرگ کتابی نوشته است با نام “كتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او” و در آن تلاش نموده است به کمک تأليفات برجاى ‏مانده از او این کتابخانه را بازسازى كند. او در این کتاب حدود ۶۷۰ عنوان از کتاب های موجود در این کتابخانه را فهرست نموده است.

ابن طاووس بیشتر به مسائل معنوی علاقمند بود. به همین خاطر، اکثر آثار وی درباره ادعیه و مناجات بوده است. ابن طاووس کمتر به علم فقه پرداخت و از صدور فتوا نیز پرهیز کرد. خود وی، پرهیز از پاسخگویی به سوالات فقهی را به دلیل اختلاف علمای شیعه درباره مسایل فقهی و ترس او از اظهار نظری می‌داند که خطا یا مبتنی بر هوا و هوس باشد. از او تنها دو کتاب فقهی به جا مانده است که به احکام نماز مربوط است.

ابن طاووس درباره علم کلام نظر مساعدی نداشت و به شدت با اندیشه معتزله مخالفت می‌کرد. به گفته ابن طاووس، برای رسیدن به معرفت الهی نیازی به دشواری‌های حاصل از علم کلام نیست. او معرفت الهی را نتیجه هدایت و الهام الهی و امری فطری می‌داند و نه حاصل اندیشه عقلی و کلامی. برخی از نویسندگان بر اساس آنچه در نوشته‌های ابن طاووس آمده او را فردی انزوا طلب معرفی کرده‌اند. ابن طاووس در توصیه به فرزندش او را از آمیختن با مردم بر حذر می‌دارد و آن را باعث دوری از خدا برمی‌شمارد.

عالمان مکتب فضلیه بر این عقیده هستند که رضی الدین سید بن طاووس در بدو تولد دارای علم لدنی بوده است یعنی علمی که بدون تعلیم و تعلّم و بی‌ واسطه به دست آمده باشد و شخص سید بن طاووس را مصداق عینی تعبیر آیهٔ  ۶۵  سورهٔ کهف می دانند: وَ عَلَّمْنٰاهُ مِنْ لَدُنّٰا عِلْماً. اما در برخی منابع، اساتیدی برای او ذکر شده است که او در دوران طفولیت، قرآن را نزد آنها قرائت نموده یا احکام الهی که در قلب او بوده را نزدشان بازگو کرده و آنها بر صحت آنها و بی‌واسطه بودن این احکام را از آنچه ائمه می‌گفته‌اند تایید کرده‌اند، از جمله: ۱. پدرش الزید فی دین الله موسی بن جعفر ۲. جدش سید علی ابن مسلم الفراس مشهور ورام بن ابی فراس حلی ۳. سید فخار بن معد موسوی آخرین شخص از سلسله روات و قاریان قرائت هفتگانه که بر صحت قرآنی که ابن طاووس از بر می خوانده است تاکید کرده است.

سید بن طاووس در اواخر کتاب «المهجّ الدّعوات» نقل می کند: من در شهر سامرا در سحر شب چهارشنبه ۱۳ ذی قعده سال ۶۳۸ قمری، در سرداب، این دعا را از حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف شنیدم که در مورد بقا و عزّت مؤمنان دعا می‌کرد. سید بن طاووس گوید: گویا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در دعا بر زندگان این جمله را افزود: «و احیهم فی عزّنا و ملکنا و سلطاننا و دولتنا (و آنها را در عزّت و شوکت و حکومت و دولت ما زنده بدار) سپس برای شیعیان دعا فرمود. همچنین سید بن طاووس در کتاب «غیاث سلطان الوری»، مکاشفاتی را که در حرم حضرت علی (ع) برایش رخ داده نقل می‌کند و نامه و پیامی را که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف توسط مردی وارسته و صالح به نام عبد المحسن، برای او فرستاده، ذکر می‌نماید.

همچنین ایشان در كشف‌المحجة خطاب به فرزندش می گويد: اگر توفيق نصيبت شود، برايت شناخت حضرت مهدی (عج) را كشف اسرار خواهم كرد به صورتی كه ديگر بر تو مشتبه نباشد و محتاج به ادله عقليه و روايات نباشی. بدان كه پدرت او را می‌شناسد، شناختی كامل‌تر از شناخت نور خورشيد.

سید بن طاووس می‌گوید: من و برادر صالحم محمد بن محمد آوی، از حلّه براي زيارت اميرالمؤمنين (ع) حركت كرديم و در روز چهارشنبه ۱۸ جمادی‌الأخری سال ۶۴۱ به نجف رسيديم و حضرت را زيارت كرديم. در شب پنجشنبه حالی پيدا كردم كه در درون نفسم اقبال بر خداوند و حضور و خير كثيری را يافتم و مشاهده كردم؛ چيزي را كه دلالت بر قبول و عنايت و رأفت و رسيدن به آرزو و پذيرايی داشت.

در همان شب، برادر صالحم محمد آوی در خواب ديد كه در دست من لقمه‌ای است و به او می‌گويم اين لقمه از دهان مولايمان مهدی (عج) می‌باشد و محمّد آوی می‌گويد: مقداری از آن را در خواب به من دادی.

سپس سيد گويد: در سحر آن شب به فضل الهی نافلۀ شب را خواندم و صبح طبق عادت هر روزه به حرم مشرف شدم. تا وارد حرم شدم چنان از فضل خداوند به من روی آورد و مكاشفه‌ای بر من وارد شد كه نزديک بود به زمين بيفتم و رعشه بر اعضا و پاهايم مستولی گشت و بر اثر تفضّل و عنايت و عطای الهی و ارائۀ امور ارزشمند بر من، حالت شديدی بر من عارض شد و مشرف بر فنا و مفارقت دار دنيا و انتقال به دار بقا شدم و چنان غرق در اين حالت الهی بودم كه انسان‌های اطرافم را نه می‌ديدم و نه تشخيص می‌دادم كه چه كسی است، به حدّی كه محمّد بن كتيله در آن حال بر من سلام کرد اما نتوانستم او را ببینم و تشخیص بدهم و بعدا به من گفتند: او محمد بن کتیله بود و برای من در این زیارت مکاشفات بزرگ و بشارات جمیله رخ داد!

راوی می گوید: خدمت آقای بهجت رسیدم و به ایشان عرض کردم: ماه رمضان نزدیک است، اگر ممکن است نصیحتی بفرمایید. فرمودند: کتاب اقبال سید بن طاووس برای دعا کافی است و شاید هم انسان نتواند به طور کامل آنها را بخواند. سپس فرمود: مرحوم سید هم مرد دعا بود و هم مرد تألیف و ما مثل او را نداریم.

از منظر فرهیختگان

علامه حلی می‌گوید: رضی الدین علی برتر از تمام فقیهان شیعه بود و دارای کراماتی بود که برخی از آن‌ها را تنها ائمه دارا بودند و پاره‌ای از آنها را که جامعه توان پذیرش آنها را نداشت پدرم برای اصحاب راز بازگو کرد و من از او شنیدم.

محدث قمی می‌گوید: سید رضی الدین اباعلی عالمی بزرگوار، باتقوا، زاهد، سعادتمند، عارف، پیشوای شیعیان، چراغ هدایت امت اسلامی، صاحب کرامات ائمه، طاووس آل طاووس و تنها معصومی در بین علمای غیبت کبرا است که من در عصمت او شک ندارم.

علامه مجلسی نیز از ابن طاووس با عناوینی مانند: سید نقیب، موثق، زاهد و جمال العارفین یاد کرده و فرموده است: همه علما و سیره نویسانی که بعد از او آمده‌اند، او را به عظمت مقام علمی و تقوایی و صاحب کرامات تمجید کرده‌اند.

میرزا جواد ملکی تبریزی از سید بن طاووس تعبیر به «سید المراقبین» نموده است و می‌گوید: سید بزرگ «ابن طاووس قدّس سرّه» همان کسى که استادم مى‏‌گفت: غیر از معصومین (ع) کسى در علم مراقبت مانند او نیامده است.

علامه میرزا على آقا قاضى درباره‌ سید بن طاووس می‌گویند: «سه نفر در طول تاریخ عارفان به مقام «تمکن در توحید» رسیده‌اند: سید بن طاووس، احمد بن فهد حلى و سید مهدى بحرالعلوم.»

علامه سید محمد حسین طهرانی می‌نویسد: مرحوم استاد (یعنی علامه طباطبایی) به دو نفر از علما اسلام بسیار ارج مى‌‌‏نهادند و مقام و منزلت آنان را به عظمت یاد مى‌‌‏کردند: اول؛ سید أجل، على بن طاووس أعلى الله تعالى مقامه الشریف، و به کتاب «إقبال» او اهمیت مى‌‏دادند و او را «سید أهل المراقبة» مى‏‌‌خواندند. دوم؛ سید مهدى بحرالعلوم أعلى الله تعالى مقامه.

علامه حسن زاده آملی می‌نویسد: «شایسته است سخنى از سید بن طاووس‏ که به فرموده بعضى از مشایخ ما از کُمّل بوده است به عرض برسانم: آن جناب در کتاب شریف اقبال فرموده است: «من بدون استهلال و رجوع به جدول تقویم از اوّل ماه و هلال آن باخبرم و نیز از لیلة القدر آگاهى دارم.»

اساتید

• حسین بن احمد سوراوی
• علی بن یحیى بن علی خیاط
• أسعد بن عبدالقاهر شفروه
• نجیب الدین بن نما
• فخار بن معد موسوی
• محمد بن معد
• حسن بن دربی

شاگردان

آثار

• فلاح السائل
• زهرة الربیع
• الدروع الواقیة
• اقبال الاعمال
• أسرار الصلاة
• سعد السعود
• کشف المحجه
• اللهوف

عروج ملکوتی

سید بن طاوس در روز دوشنبه ۵ ذی‌القعده، ۶۶۴ قمری در بغداد درگذشت. مقبره‌ای در حله منسوب به سید بن طاووس است اما ابن فوطی در کتاب حوادث جامعه گفته است که جنازه ابن طاووس پس از مرگ به نجف منتقل شد و در کنار مرقد امام علی (ع) دفن شد. سید بن طاووس نیز در کتاب فلاح السائل نوشته است که برای خودش قبری در کنار مرقد امام علی (ع) آماده کرده و بر آماده‌سازی آن نظارت کرده است. برخی احتمال داده‌اند که بارگاه با نام سید بن طاووس در حله متعلق به فرزند همنام او یعنی رضی‌الدین علی بن علی بن موسی باشد، که در نام، کنیه و لقب، با پدرش، اشتراک داشته است.

به نام آفریننده عشق

سید احمد خوانساری در محرم ۱۳۰۹ در خوانسار به دنیا آمد. نسب خوانساری با سی واسطه به امام کاظم(ع) می‌رسد. پدرش میرزایوسف و جدش میرزابابا، عالم دین بودند. در سه سالگی پدرش را از دست داد و برادرش سید محمدحسن که وی نیز عالم دین بود سرپرستی او را بر عهده گرفت.

ویژگی ها

وی از مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم قمری بود و از معدود مراجعی بود که در دوران مرجعیت خود در حوزه‌های علمیه معروف نبود و قبل از مرجعیت ساکن تهران شده بود. مرجعیت او بعد از درگذشت آیت الله بروجردی آغاز شد. خوانساری به پارسایی و ساده‌زیستی معروف بود. سیره سیاسی وی، دارای فراز و نشیبی بود که به تدریج از مخالفت آشکار با سیاست‌های رژیم شاه و اعلام صریح مواضع خود، به نوعی احتیاط و میانه‌روی سوق یافت.

خوانساری مقدمات علوم دین و دروس میانی را در خوانسار، نزد برادرش و سید علی اکبر بیدهندی (همسر خواهرش) فرا گرفت. در ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به اصفهان و سپس به نجف، دزفول، سلطان آباد (اراک) و قم رفت و در دروس خارج فقه و اصول و همچنین علم رجال، حکمت و دیگر دروس حوزوی بزرگان آن عصر، شرکت کرد. خوانساری در دوره مرجعیت آیت الله حاج آقا حسین بروجردی از معتمدان او و نیز از مدرسان طراز اول حوزه علمیه قم شمرده می‌شد. وی تا ۱۳۷۰ق در قم به تدریس کلام، فلسفه، فقه و اصول پرداخت.

در سال ۱۳۶۹ هجری قمری که سید یحیی سجادی امام جماعت مسجد سید عزیز‌الله واقع در بازار تهران درگذشت، تاجران و بازاریان از آیت الله بروجردی خواستند که شخص باکفایتی را به عنوان امام جماعت مسجد معرفی کند. بدین ترتیب در ۱۳۷۰ق خوانساری به توصیه بروجردی و به اصرار فراوان مردم به تهران رفت. او از همین سال تا پایان عمر در این مسجد به اقامه نماز، تدریس فقه و اداره امور دینی پرداخت.

او در مدت اقامت در تهران، این مسجد را به محلی برای اقدامات سیاسی و اجتماعی تبدیل نمود. اولین اقدام مهم سیاسی ایشان، صدور اعلامیه مشترکی همراه با سید محمد بهبهانی علیه لایحه انجمن‌های ایالتی – ولایتی بود. پس از آن، به دنبال عدم توجه حکومت پهلوی به اعتراض علما نسبت به این لایحه، چند نفر از علمای تهران، تصمیم گرفتند در این مسجد تحصن کنند و مردم را نیز به این تحصن و تجمع اعتراضی دعوت کردند.

خوانساری تا زمان درگذشت بروجردی در ۱۳۴۰ش/۱۳۸۰ق به تدریس و اداره امور دینی مردم تهران می‌پرداخت و پس از درگذشت ایشان، هر چند برخی از علمای طراز اول از وی خواستند به نجف یا قم برود و مرجعیت عامه شیعیان را بپذیرد، وی تهران را ترک نکرد. اما مرجعیت را پذیرفت و برخی از شیعیان پاکستان، عراق و ایران وی را به عنوان مرجع تقلید خویش برگزیدند.

آیت الله خوانساری معتقد است که اثبات حرمت بازی با آلات قمار بدون برد و باخت مشکل است. از گفته‌های ایشان در کتاب جامع المدارک می‌توان برداشت کرد که طبق نظر ایشان، بازی با آلات قمار حتی اگر عنوان قمار بودن هم بر آن صدق کند بدون برد و باخت جایز است. وی از معدود علمایی است که در شطرنج نظری متفاوت دارد، وی در کتاب جامع المدارک گفته است: هرگاه شطرنج به عنوان یکی از آلات قمار شناخته نشود، بازی با آن حلال است. امام خمینی نیز حکم به حلیت شطرنج با این شرط داد و در مقابل اعتراض یکی از شاگردان خود، به سابقه این حکم توسط مرحوم خوانساری اشاره کرد.

وی در باب ولایت فقیه نیز قائل است که هیچ مرحله از ولایت برای فقیه نمی‌باشد و حتی حق تصرف در خمس را ندارد تا چه رسد به اجرای حدود و قصاص و قضاوت و دیگر امور اجتماعی.

خوانساری از ابتدا در شمار مخالفان تند و صریح حکومت و به ویژه شخص محمدرضا شاه نبود. او که از ناکامی علمای نجف در جریان مشروطه خاطرات ناخوشایندی داشت منش مداراگرایانه حائری یزدی و بروجردی با حکومت را باور داشت، هرچند به نزدیکی با حکومت روی خوش نشان نمی‌داد.

مناسبات خوانساری با حکومت پهلوی با فراز و نشیب‌های بسیاری همراه بود و گاه این مناسبات به تیرگی می‌گرایید. چنان که در قضایایی مانند قیام پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ و جشن‌های دوهزار و پانصد ساله شاهنشاهی در ۱۳۵۰ش، موضع وی با صدور اعلامیه و اظهار مخالفت صریح به جبهه مخالفان جدی رژیم نزدیک شد. او همچنین در مقاطع مختلف تذکراتی به حکومت وقت می‌داد و خواست‌هایی را مطرح می‌کرد مانند برحذر داشتن رژیم از بی‌حرمتی به عالمان دینی در رادیو، جلوگیری از پخش بعضی برنامه‌های نامناسب از تلویزیون، ساماندهی معافیت طلاب علوم دینی از خدمت سربازی، پیگیری برای آزادی علما و زندانیان دیگر و رفع ممنوعیت از سخنرانی وعاظ ممنوع المنبر.

برخی گفته‌اند که علت اینکه آیت الله خوانساری در مباحث سیاسی ورود نیافت، ماجرای اهانت وی در بازار تهران در مسئله اصلاحات ارضی بود.

خوانساری علاوه بر رسیدگی به حوزه‌های علمیه قم، تهران، نجف و دیگر شهرها به احداث و تعمیر بسیاری از مساجد و بناهای عمومی کمک می‌کرد. هنگام وقوع زلزله خراسان در ۱۳۴۷ش کمک‌هایی به زلزله‌زدگان اختصاص داد و در ماجرای اخراج ایرانیان از عراق در ۱۳۴۸ش، به همت او مجلسی بزرگ در اعتراض به این رفتار حاکمان عراق تشکیل گردید. خوانساری دارای چهار فرزند ذکور به نام‌های جعفر، مهدی، علی و فضل الله بود که دو نفر اخیر در زمان حیات او از دنیا رفتند.

بسیاری از عالمان معاصر احتیاط بسیار و ورع خوانساری را ستوده و وی را در تهذیب نفس و فضائل اخلاقی چون ادب، تواضع و ساده زیستی دارای مرتبه‌ای بلند دانسته‌اند. جایگاه علمی رفیع او نیز برای همگان مشهود بود چنان که بسیاری از بزرگان حوزه قم، نجف و کربلا پس از درگذشت آیت الله بروجردی وی را اعلم و دارای دقت نظر در مسائل فقهی می‌دانستند. ویژگی مهم فقه خوانساری استقلال در رأی است که در بسیاری موارد به مخالفت او با دیدگاه مشهور انجامیده است.

درباره یکی از کرامات آیت‌الله سیداحمد خوانساری نقل شده است: وی بیماری زخم معده داشت که احتیاج به عمل جراحی داشت، از طرفی وی سالخورده و از لحاظ جسمی ناتوان بود و تحمل جراحی بدون بیهوشی نیز ممکن نبود، پیش از آنکه عمل جراحی آغاز شود، وی اجازه بی‌هوش کردن را به پزشک نداد چون به نظر ایشان در وضعیت بی‌هوشی، تقلید مقلدینشان دچار اشکال می‌شد. از این رو به پزشکان معالج گفت: هر گاه من مشغول قرائت سوره مبارکه انعام شدم، شما مشغول عمل شوید، من توجه‌ام به قرآن است و در این صورت هیچ مشکلی پیش نمی‌آید -وی آن چنان به قرآن توجه پیدا می‌کرد که احساس درد نمی‌کردند- همان طور هم شد و با تمام شدن عمل جراحی، قرائت سوره مبارکه انعام نیز به پایان رسید!

یکی از بازرگانان مورد اعتماد تهران می گفت: روزی خدمت ایشان بودم و هیچکس دیگر نبود.«آقا ناگاه فرمود: فردی جلوی در است و خواسته ای دارد.» «عرض کردم آقا کسی زنگ نمی زند.» گفت: «چرا کسی هست، این پاکت را به او بدهید تا برود.» پاکت را گرفتم و جلوی در آمدم، شخص محترمی را دیدم که قدم می زند.گفتم: شما زنگ زدید؟ گفت: خیر! پرسیدم: کاری دارید؟ گفت: همسرم بیمار است و برای بستری شدن هشت هزار تومان کسری دارم. پاکت را به او دادم. همان جا باز کرد و پول ها را شمرد. درست هشت هزار تومان بود!

یکی از علمای تهران که در آخرین روزهای حیات پر برکت آیت الله خوانساری برای عیادت خدمت رسیده بود، از ایشان نقل می کند: شخص ناشناسی نزد من آمد و گفت: من عزرائیل هستم. پرسیدم برای قبض روح آمده ای؟ گفت: نه برای عیادت آمده ام، اگر مشکلی داری بگو. گفتم: قسمتی از پایم درد می کند. او به پایم دست کشید و برطرف شد. موقع خداحافظی در حالیکه رو به من و پشت به درب برمیگشت به من گفت: ده روز دیگر برای قبض روح می آیم. و ده روز بعد آن عالم جلیل به لقاءالله پیوست.

این عالم بزرگوار همواره در مواجهه با دیگران صبور بود و اگر کسی به ایشان آزاری می‌رساند، ایشان تحمل می‌کرد. از آیت‌الله حاج میرزا جواد آقا تهرانی(رحمه‌الله) نقل‌شده است که: «شخصی به منزل آیت‌الله‌العظمی سید احمد خوانساری (رحمه‌الله) رفته و به ایشان جسارت کرد و لحظاتی به فحش و ناسزا ادامه داد، تا این‌که موقع اذان و نماز رسید، آیت‌الله خوانساری فرمودند: «ببخشید آقا، وقت نماز است اجازه می‌فرمایید به نماز بروم، آن شخص با دیدن این‌ همه صبر و گذشت و اخلاق اسلامی پشیمان شد و از ایشان عذرخواهی کرد»

بسم اللّه الرحمن الرحیم انا للّه وانا الیه راجعون خبر رحلت مرحوم مغفور آیة الله خوانساری رحمه اللّه علیه موجب تأسف و تأثر گردید این عالم جلیل بزرگوار و مرجع معظم که پیوسته در حوزه‌های علمیه و مجامع متدینه مقام رفیع و بلندی داشت و عمر شریف خود را در راه تدریس، و تربیت و علم و عمل به پایان رساند، حق بزرگی بر حوزه‌ها دارد، چه که با رفتار و اعمال خود و تقوا و سیره خویش، پیوسته در نفوس مستعده، مؤثر و موجب تربیت بود. از خداوند تعالی برای ایشان رحمت و مغفرت و برای علمای اعلام وحوزه‌های علمیه صبر و اجر خواستارم والسلام علی عباد اللّه الصالحین. روح‌الله الموسوی الخمینی.

اساتید

• محمد صادق مدرس اصفهانی
• عبدالکریم گزی
• محمدعلی تویسرکانی
• آخوند خراسانی
• سید محمدکاظم طباطبایی یزدی
• ملأ فتح الله شریعت اصفهانی
• میرزا محمد حسین نائینی
• آقا ضیاء عراقی
• شیخ عبدالکریم حائری یزدی

شاگردان

• سید رضا صدر
• محمدتقی ستوده
• محمدباقر موحد ابطحی
• محمدعلی موحد ابطحی
• احمد روضاتی
• جلال طاهر شمس
• سید عزالدین زنجانی
• محمدباقر سلطانی
• سید موسی صدر

آثار

• جامع المدارک فی شرح مختصر النافع
• العقائد الحقة
• حاشیه بر العروة الوثقی

عروج ملکوتی

خوانساری در ۱۳۶۳ش (۱۴۰۵) در تهران درگذشت به مناسبت وفات او امام خمینی پیام تسلیتی صادر کرد و بازار تهران و حوزه‌های علمیه تعطیل و از سوی دولت یک هفته عزای عمومی اعلام شد. پیکر وی را پس از تشییع در تهران به قم منتقل و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه به خاک سپردند.

به نام آفریننده عشق

میر سید علی همدانی (۷۱۴-۷۸۶ق)، معروف به شاه همدان و ملقب به امیرکبیر، عارف، عالم و شاعر اهل همدان بود که به شبه قاره هند رفت و در ترویج اسلام و تشیع در آنجا، به‌ ویژه کشمیر نقش داشت. وی از مشایخ طریقه کبرویه بود و بعد از مرگش پیروانش را همدانیه می‌خواندند.

ویژگی ها

سید علی بن شهاب‌الدین حسن همدانی، در سال ۷۱۳ یا ۷۱۴ قمری همزمان با دوران سلطنت اولجایتو در همدان زاده شد. نسبش از ناحیه پدر به امام سجاد (ع) می‌رسد. مادرش نیز از علویان بود. درباره مذهب وی اختلاف‌ نظر وجود دارد اما محبت و علاقه به امامان شیعه را شاهدی بر شیعه بودنش دانسته‌اند. همچنین انتقال فرهنگ ایرانی و زبان فارسی به شبه قاره‌ هند از نتایج سفر او و همراهانش به هند دانسته شده است.

بخشی از زندگی میر سید علی همدانی در سفرهای طولانی گذشت. سفر حج، سفر در شهرهای ایران و سفر به ماوراءالنهر، هندوستان و سیلان از جمله سفرهای وی است که در منابع به آن اشاره شده است. میر سید علی در میانه قرن هشتم از همدان به ماوراءالنهر رفت و در ختلان اقامت کرد. علت سفر وی به این دیار را هرج و مرج سیاسی و اجتماعی سال‌های پس از فروپاشی حکومت ایلخانان دانسته‌اند. وی در ماوراءالنهر مریدان زیادی پیدا کرد؛ از این‌ رو تیمور گورکانی که بر ماوراءالنهر سلطه یافته بود از نفوذ او به وحشت افتاد. نقل کرده‌اند که گروهی از علما که از محبوبیت سید علی آزرده بودند، قصد جانش را کردند و به او زهر خوراندند و نزد سلطان از او بدگویی کردند. برخی از پژوهشگران این واکنش‌ها را با تمایلات شیعی میرسید علی مرتبط می‌دانند. میر سید علی بعد از اینکه به نزد تیمورلنگ فراخوانده شد و با او دیدار کرد از ماوراءالنهر خارج شد و به کشمیر سفر کرد.

میرسید علی در سال ۷۷۴ قمری به کشمیر سفر کرد. او در نامه‌هایی، شاهان اطراف را به اسلام و رعایت احکام شرعی دعوت کرد. وی در سال ۷۸۱ قمری دوباره به کشمیر رفت. گفته شده است در این سفر، ۷۰۰ تن وی را همراهی کردند. میر سید علی در محله علاءالدین پوره سرینگر ساکن شد. گسترش تشیع و زبان فارسی در کشمیر از نتایج سفر وی به کشمیر دانسته‌اند. رونق هنرها و صنایع دستی ایرانی در این منطقه از دیگر نتایج سفر وی به کشمیر بود. همچنین با ورود وی صنعت شال‌بافی در کشمیر احیا شد. میر سید علی نیز از راه کلاه‌بافی امرار معاش می‌کرد.

سید علی همدانی، از بزرگان طریقه عرفانی کبرویه به حساب می‌آمد. او را از عرفای متشرع دانسته‌اند که در آثارش بر پایبندی به شرع تاکید داشت. تعلیم و پرورش او را در کودکی دایی‌اش سید علاء‌الدین بر عهده داشت که خود میر سید علی او را از اولیاء‌الله دانسته است.

درباره مذهب سید علی همدانی، اختلاف‌‌ نظرهایی وجود دارد. برخی از شرح‌ حال‌ نگاران با استناد به برخی آثار او همچون «المودة فی القربی و اهل العباء» که مجموعه‌ای از احادیث در فضیلت اهل بیت (ع) است، او را در زمره شیعیان به حساب آورده‌اند. آقابزرگ تهرانی در «الذریعه» به نقل از قاضی نورالله شوشتری کتاب “المودة فی القربی” را دلیلی بر تشیع وی دانسته است. از دیگر آثار منسوب به او که احتمال تشیع وی را تأیید می‌کند رساله‌های “انسان الکامل” و “اسرار وحی” است. از این‌ رو برخی از نویسندگان تردید در تشیع وی را جایز نمی‌دانند.

سید علی همدانی در زمان حیات، عزت و احترامی بسزا داشت و در غالب شهرهای ایران، ترکستان و هندوستان و عموم طبقات مردم مقام و منزلتی خاص به دست آورده است. مردم همدان نیز برای وی احترام فوق العاده‌ای قائل بودند و حتی پس از وفاتش به کرامات و درجات عرفانی و قدس و جلالش اعتقادی شگفت داشتند. نمونه آن را از سوگندی که به گنبد سبز محل عبادت وی یاد می‌کرده‌اند، می‌توان دریافت. وی از عارفان نیک نهاد و دارای اعتقادی خالصانه است. وی علاوه بر زهد و تقوا، در علم و حکمت مقامی رفیع داشت و میان علوم ظاهری و باطنی جمع کرده و در هر قسم دارای تصنیفات، آثار و رسائل مشهوری است.

سید علی همدانی در نظر میلیون‌ها مسلمان از ملیت‌های گوناگون چنان تقدسی به دست آورده که کمتر عارف و عالمی به چنین موقعیتی دست پیدا کرده است. با وجود اینکه در برخورد با ارباب قدرت، اهل هیچ گونه سازش نبود، نفوذ معنوی‌اش موجب گردید که بسیاری از حکام و امیران وقت، حلقه ارادتش را در گوش کرده و نهایت احترام را در حقش مبذول دارند. یکی از سلاطین کشمیر، حتی قبل از ورود سید به این خطه، به وساطت نماینده وی، تعهد نمود از مشی اخلاقی و سلوک معنوی سید پیروی کند و برادر او که بعدها به سلطنت رسید، به دستور میر سید علی همدانی، جامه خانوادگی خود را به لباس رایج مسلمانان تبدیل کرد و خود همراه مادر خویش به مجلس وعظ سید حاضر گردید.

نبرد خونین و نگران کننده‌ای که بین فرمانروای کشمیر و حاکم پنجاب و دهلی به وقوع پیوست، با اعمال نفوذ این سید عارف متوقف گردید و روابط بسیار حسنه و آمیخته به صلح و صفا بین طرفین متخاصم برقرار گردید. بر سر این که پیکر پاکش را در چه سرزمینی به خاک سپارند، در میان اهالی نواحی کشمیر، پاخلی (در افغانستان) و ختلان (در تاجیکستان) رقابت و کشمکش سختی پیش آمد.

تقدسی که آرامگاهش پیدا کرد آن چنان موقعیت و امتیازی به دست آورد که حاکمان وقت حداقل برای خودنمایی و جلب نظر مردم، برای تعمیر، مرمت، تزیین و آراستن آن با یکدیگر مسابقه می‌دادند. یکی از آنان از راهی بس دور و دراز دو تخته سنگ بسیار بزرگ از مرمر که مختصر احوال و مناقب سید بر آن حک گردیده بود، بر پشت دو پیل به سوی ختلان فرستاد تا بر مزار سید نصب کنند.

امیر تیمور گورکانی، سید را تهدید به قتل کرده و او را از وطن آواره ساخته و فرزند، داماد و جانشین سید و برادرش را به شهادت رسانیده بود و شاگردش را مدت‌ها در حبس نگاه داشت و سپس تبعید نموده بود. اما در عین حال، تیموریان پس از ارتحال سید به دلیل محبوبیت فوق العاده‌ای که وی داشت، مزار او را بنا نهادند و حتی در بین مردم چنین شایع کردند که این ساختمان را امیر تیمور ساخته است. یکی از نوادگان تیمور را نیز جهت تیمن و تبرک در حوالی مزار سید به خاک سپردند.

حتی غیر مسلمانان نیز بر آن حرمت می‌نهند زیرا خدمات متنوع سید در نظر آنان هم در خور تحسین و تمجید است. در جوار مسجد نیز پرچم سید علی همدانی که از استاد خویش گرفته و چندین بار آن را با خود به حرمین شریفین برده بود، تا مدتی در اهتزاز بود و مردم از نقاط دور و نزدیک به آنجا می‌شتافته‌اند. سلطان قطب‌الدین هم یکی از کسانی است که به آنجا شتافته و پرچم و صفه مبارک را احترام گذارده است. تعداد قابل توجهی مسجد و مدرسه در کشمیر، جامو، گلگیت و بلتستان به نام و یاد او ساخته شده یا نام‌گذاری گردیده است.

پیروان مذاهب گوناگون اسلامی اعم از شیعه، حنفی، شافعی و حنبلی هر کدام او را از خود می‌دانند زیرا با وجود آن که او از نوادگان حضرت علی (ع) بود به خوبی از لابلای آثارش می‌توان برتری اهل بیت (ع) را بر دیگران در نظر وی دریافت. وی در نوشته‌های خود نسبت به پیروان مذاهب اسلامی و پیشوایان آنان احترام لازم را مراعات می‌نمود و رعایت عدل و انصاف سیره او بوده است.

کرامات بسیاری به سید علی همدانی نسبت داده شده که تعدادی از آن‌ها در کتاب‌های تذکره و منابعی که به شرح حالش پرداخته‌اند آمده است، مردم در مشکلات زندگی و گرفتاری‌های فردی و اجتماعی به خصوص در هند و آسیای مرکزی، از مقام معنوی وی استمداد می‌طلبند. قایقرانان وقتی از کار و تلاش و پارو زدن خسته می‌شوند، از روح میر سید علی کمک می‌گیرند و فریاد یا «شاه همدان» سر می‌دهند.

همه ساله در ششم ذیحجه، که مقارن با سالروز وفات سید علی همدانی است، به یادبود او و برای تجلیل از وی در کشمیر و دیگر نقاط مسلمان نشین شبه قاره هند، مراسم و اجتماعاتی برپا می‌دارند و طی آن از فضایل، کرامت‌های انسانی و حالت‌های عرفانی و تعلیمات سید، سخن می‌گویند.

بزرگان و مورخان و تراجم نویسان به نظم و نثر، در ستایش او مطالبی نوشته‌اند. رونوشت‌های بسیاری از آثار خطی او تهیه شده است و پاره‌ای از نوشته‌های او به چندین نوبت به زبان‌های اردو، ترکی، فرانسوی، پشتو و… ترجمه شده و شروحی بر آن نوشته شده است. آثار متعدد او مکرر در ایران، پاکستان، ترکیه، هند، عراق و لبنان، با هیأتی نفیس، توضیحات، شروح و تعلیقات کافی به طبع رسیده است. همچنین نوشته‌های مستقلی به زبان‌های گوناگون، در ذکر مناقب، شرح احوال، افکار، نوشته‌ها و عقایدش به نگارش درآمده و در این آثار مکتوب مقام علمی و عرفانی و کمالات معنوی او ارج نهاده شده است.

سید علی همدانی از عارفان انگشت شماری است که شریعت و طریقت را به کمال داشت و رعایت آداب و موازین شرعی در سیره، سخن و مواعظ او به خوبی مشاهده می‌گردید. بسیار امر به معروف و نهی از منکر می‌نمود و پیروان و شاگردان خویش و دیگر اقشار مردم را از بدعت منع می‌کرد و آن را نوعی ضلالت تلقی می‌نمود. وی مکرر به رعایت امور شرع، نه صرفا به لحاظ وجوب رعایت ظاهر و اکتفا نمودن به امور شریعت بلکه واقعا از حیث اعتقاد به اقامه دین و امور اسلامی هشدار داده است.

وی در یکی از نامه‌های خود هشدار می‌دهد: «زنهار امور اقامه دین را سهل نگیری و بدانی که امری را که سهل بگیری نتیجه ندهد.» تشرع ریشه دار او، در آثارش نیز بازتابی ویژه یافته است. حتی از عنوان برخی نوشته هایش مثل «اعتقادیه» می‌توان این واقعیت را دریافت که کتابی است در اصول و فروع دین به سبک عرفانی. کتاب «ذخیرة الملوک» چند باب از ده بابش به شرایط امور احکام ایمان، امر به معروف و نهی از منکر اختصاص دارد.

وی در نامه‌ای خطاب به سلطان قطب الدین می‌نویسد: «اگر دینداری آن است که صحابه و تابعین داشتند و مسلمانی آن که در قرن اول اسلام ورزیدند، جای آن است که گبران و مغان از تردامنی ما ننگ دارند و جهودان بی مقدار، مسلمانی ما با این اعتقاد را به کاه برگی برندارند.» همدانی بر اساس اعتقاداتی که دارد، خواهان دگرگونی وضع موجود برای بهسازی جامعه و سوق آن به سوی فضیلت است و تفکر مذهبی سیاسی خود را در تشیع علوی و مهدویت جستجو می‌نماید.

سید علی همدانی به پیروان خود توصیه می‌نمود قبل از آن که به عرفان و طریقت روی آورند، لازم است حتما مقلد یکی از مراجع در امور شرعی باشند و هر وقت در شریعت به پایگاهی رسیدند، در طریقت گام نهند. خود سید نیز کاملا این گونه عمل می‌کرد و در مسائل فقهی و آداب زندگی مقلد مراجع زمان خویش بود. (البته بعدها خود در امور فقهی به درجات بالا رسید و رساله‌ای هم نگاشت که تا امروز رساله عملیه مردم کشمیر است. نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه مزار سید جلال‌‌الدین حیدر موجود است.) ایشان و پیروانشان به معنای مصطلح صوفیان، از قطب بودن خود بیزاری می‌جستند و حضرت مهدی (عج) را قطب می‌دانستند.

از خصال این عارف وارسته سخاوت اوست، صاحب مستورات، بذل و بخشش سید علی همدانی را چنین وصف کرده است: آن جناب سیادت، آن قدر سخی بود که هزار شاهی نذر می‌رسید، در آن لحظه به فقیران می‌داد، به همین دلیل استادش شرف‌الدین محمود مزدقانی نقل کرده است: چون او، هیچ کس صاحب همت و عزیمت نیست. سید علی همدانی برای به دست آوردن روزی حلال به «کلاه بافی» اشتغال ورزید و می‌گویند این شغل را از روی کرامت یاد گرفته بود. روزی یکی از کلاه‌های بافته خود را به سلطان قطب الدین اعطا کرد و او این کلاه را بر سر می‌نهاد و جانشینان وی هم این تبرک را کماکان نگاه می‌داشتند.

صاحب رساله مستورات، از قول شیخ سعید حبشی گفته است: وی در رؤیایی دیده که رسول اکرم (ص) فرمود: بعد از هجرت من (هفتصد و سیزده یا چهارده سال) در سرزمین عجم، در شهر همدان آن ستاره (سید علی)، طلوع خواهد نمود. تولد سید علی هنگامی روی داد که سلطان محمد خدابنده (اولجایتو)، هشتمین پادشاه از سلاطین مغول ایلخانی، بر بخش‌هایی از ایران فرمان روایی می‌نمود و در آن زمان، جمال‌‌الدین آق قوش (آغوش) حاکم سابق تریپولی بر نواحی شمال غرب و غرب ایران حکومت می‌کرد.

در رساله «مستورات» حیدر بدخشی نوشته شده است: میر سید علی همدانی در ختلان (کولاب) حضرت رسول (ص) را در عالم واقعی زیارت کرد و از زبان ایشان شنید که مزار او همین جا خواهد بود. میر سید علی همدانی چون به خطه ختلان (کولاب) علاقه مخصوص داشت، از این بشارت خوشحال گردید و زود دو رکعت نماز را به عنوان نافله گذارید. سید علی همدانی این واقعه را به مریدان ختلانی خود بیان نمود و در جواب پرسش آنان که وفاتش کی واقع می‌ گردد گفت: «سه سال و یک روز و یک شب بعد از این.»

نقل است از شمس الدین ختلانی که گفت: روزی جناب میر علی همدانی در اربعین نشسته بودند و این فقیر خادم درویشان بودم. در شهر فریاد و شوری برخاست و این فقیر بلا اختيار بیرون آمدم و دیدم ماری سیاه و بزرگ به مهابت تمام به سوی خانقاه دویدن گرفت، ترسیدم و دروازه خانقاه را بستم و مدتی ایستادم. ناگاه آن جناب سیادت (سید علی همدانی) برای طهارت بیرون آمدند عرض کردم که ای بزرگوار در خانقاه، ماری عظیم ایستاده است و تمام شهر از ترس او گريخته است. آن جناب به زبان مبارک گفت: زود در را باز کنید. چون باز کردیم دیدم که به صورت آدمی در خانقاه درآمد و از آن جناب بیعت کرد و باز به صورت اژدها گریخت. این فقیر از جناب سیادت پرسید که این چه کس بود؟ گفتند: پادشاه جنیان بود. امروز من در خلوت دعای سیف خوانده بودم از این وجه برای بیعت حاضر آمد.

شمس‌ الدین ختلانی می‌گفت: روزی در خدمت سید علی حاضر بودم دیدم که جماعت صوف‌ پوشان از در خانقاه درآمدند و با آن جناب مصافحه کردند. حضرت مرا فرمودند: بیرون رو، و من بیرون آمدم. ساعتی بودم تا آواز پرهیبت شنیدم و بترسیدم‌. بعد از مدتی در باز شد و من از جناب سید پرسید که یا حضرت این صحبت چه بود؟ به زبان حال فررمودند: اين جماعت اوتادان بودند برای صحبت آمدند. گفتم: ای بزرگوار، پس چرا وقت رخصت، هیچکس ندیدم و نعره شنیدم. گفتند: در اثنای صحبت ایشان به وقت تعلیم و تلقین، ابلیس حاضر آمده بود چون ایشان را دید که همه شایستگان حق بودند نومید شده و نعره زد و برفت.

نقل است از شمس‌ الدین ختلانی که گفت: روزی در ایام اربعین در خدمت بودم. بعد از نماز اشراق دیدم که لشکری عظیم به هم رسید و جماعت زربفت‌ پوشان دیدم و در میان ایشان مردی دیدم با تاج مرصّع و چند کس نیز با تاج‌ هایی مرصّع بودند. حیران شده و متفکر گشتم که بار خدایا گر پادشاه این شهر است این سلطنت از کجا آورد؟ اگر از ولایتی دیگر آمد قبل از این نشنیدم کدام کس خواهد بود؟ چون در خانقاه درآمدم بی‌اختیار سر در قدم نهادم از من پرسیدند که سید در کدام حجره خلوت نشسته است؟ به دست راست حجره اشاره نمودم. پنج کس در حجره درآمدند. چون وقت نماز چاشت رسید دیدم که جناب سید از حجره برآمدند و دیگر کسی ندیدم. رنگ من تغییری پذیرفت آن بزرگوار به زبان خود، فرمودند که چرا ترسیدید؟ جدّ بزرگوار من به همراه اصحاب برای تلقین ذکر من آمده بودند.

سید علی همدانی به زبان مبارک خود فرمودند: کُره مسکون را سیاحت نمودم و در مرتبه اول، شهری به شهری و مرتبه دوم قریه به قریه و مرتبه سوم خانه به خانه و از سیاحت افلاک چه نویسم که بحری بود بی‌ ساحل و هیچکس از ملائکه و نبی مرسل نبود که او را ندیدم (همه را دیدم) و در پس هر یک از نبی مرسل نماز گزاردم و از هر کدام فاتحه گرفتم.

از جناب سید علی پرسیدند که سبب اجازت ابوسعید جیشی چه بود؟ به زبان حال تقریر کردند که چون به خدمت ایشان مشرف شدم در سن بیست و دو بودم از ایشان پرسیدم که یا مرشدی با مولایی تو را مُعَمّر از چه وجه می‌ گویند؟ فرمود که من صحابه حضرت عیسی علیه السلام بودم چون ایشان به سماوات عروج کردند از ایشان دعا خواستم و در تورات و انجیل آمده بود که پیغمبر آخرالزمانی به عرصه خواهد آمد بنابراین از ایشان نیز دعا خواستم تا دیدم و تا تو را دیدم و از زبان ایشان نیز صفت ‏تو را شنیده بودم. بعد در خدمت شریف حضرت محمد (ص) مشرف شدم.

نقل است: روزی آن سید مختار و آن کاشف جمیع اسرار و آن واقف تمام استار، با کل صحابه ابرار نشسته‌ بودند که چند مرغی از هوا به سوی زمین فرود آمدند. آن سرور به زبان مبارک فرمود: «مرحبا من هذا الروح الولد» (مرحبا به روح این فرزند). بنده در خدمت آن طبیب حاذق علت پرسیدم که یا قریشی لقب و ای هاشمی مطلب و ای راحت‌ العرش و الملک، این جانوران که بودند؟ گفتند: یا اباسعید جیشی، اینها چند روحی از سراج امت من بودند. گفتم یا رسول الله، «مرحبا من هذا الروح الولد» پس چه فرمودند؟ گفتند: که در این جانوران روح یکی از اولاد من بود، اگر من نبودمی علی‌ بن ابیطالب به جای من بودی و اگر علی‌ بن ابیطالب نبودی او بودی.

گفتم یا رسول الله پس کی خواهد بود؟ فرمود که بعد از هجرت من هفتصد و سیزده سال در زمین عراق از شهر همدان آن ستاره طلوع خواهد نمود. گفتم یا رسول‌ الله نام او چه خواهد بود؟ فرمودند: علی همدانی. بعد از آن از حضرت نبوی دعا خواستم که الله تبارک و تعالی مرا نصیب کند که او را هم ببینم، لاجرم آن سرور کائنات و آن مفخر کل موجودات دعا کردند که الله تبارک و تعالی اجابت کرد، اکنون من منتظر تو بودم و امروز به شما ملاقات شدم.

نقل است: روزی آن جناب سید به اتفاق جمیع یاران به سفر آمد. چون نزدیک زمین فرنگ رسیدند در یک منزل نزول کردند و قوام‌الدین بدخشی که یکی از خلفای آن جناب است چهل سال در سفر و حضر در خدمت شریف حاضر بود، او را همراه گرفتند و به سوی آن قریه روان شدند. چون در آن موضع رسیدند، دیدند اهل آن دیار همه عیسوی‌اند و کلمه حضرت عیسی علیه‌ السلام می‌خواندند. جناب سید قوام‌ الدین را فرمودند: برو یاران را طلب کن در خاطر قوام‌ الدین گذشت که ظاهرا سید همراه اين مردم جنگ خواهد کرد. جناب سیادت به زبان مبارک فرمودند که در خاطر وسوسه را راه مده؛ چون قوام‌ الدین به طلب یاران رفت، جماعت اهل آن قریه پیش آن جناب حاضر آمدند و پرسیدند که شما را از کجا می‌‌پرسیم؟

آن جناب فرمودند که ما الحال از زمین مکه می‌‌آییم. چون اسم مکه شنیدند در دل ایشان اثری پیدا شد. همه‌ پیش آن جناب نشستند و یاران هم در خدمت رسیدند و در میان آن مردم و آن جناب مباحثه روی داد. آن جناب سید پرسیدند که مذهب شمایان چیست؟ گفتند: ما کلمه عیسی می خوانیم. سید گفت: چرا کلمه محمد ما نمی خوانید؟ گفتند: پیامبر ما مرده زنده می کرد و در این زمان کیست که مرده زنده کند؟ در این زمان، سید و یارانش به مناجات پرداختند و صدایی شنیدند که اگر شما دعا کنید، تمام مرده ایشان زنده خواهيم کرد. سید به مسیحیان گفتند: اگر در میام ما کسی مرده زنده کند، آیا اسلام خواهید آورد؟ گفتند: البته! سید به همراه اصحاب به گورستان آنجا رفتند و به مجرد دعا کردن، هفتاد نفر زنده شدند و ساکنان آن قریه نیز اسلام آوردند.

نقل است: از بازاریان یکی فوت شد و بر جنازه کردند. چون صحن مسجد داخل کردند جماعتی بسیار همراه جنازه در مسجد بودند و سید را التماس کردند که یا بزرگوار دین و دنیا، از سرداران آنجا یکی فوت شده و جنازه او را بیرون مسجد آوردند. قدم ارزانی فرما و نماز جنازه او فرمایید که باعث رستگاری او از عذاب سرمدی خواهد بود. آن جناب سیادت تبسم فرمودند و جواب گفتند: برای چه می‌‌مرد؟ او زنده است. حاضران مجلس در جواب گفتند که او مرده و جنازه بیرون است. همه در گفتگو بودند که مردم او را نماز جنازه گزارده و در گورستان آوردند. جناب سید از مسجد بیرون آمد و دید که جنازه بردند. از مردم پرسید که آیا او را نماز گزاردند یا نه؟ در جواب گفتند: یا سید نماز گزارده و او را در گور کرده باشند.

سید فرمود: زود کسی برود که او را در خاک نیندازند. مردم حیران ماندند و زود کس فرستادند و دیدند که داشتند او را در گور می انداختند. سید به طرف گورستان رفت چون بر سر او رسید، سید او را فرمود که او را از گور بیرون کشید و آن جناب سید به زبان مبارک خود فرمود که: «برخیز علی‌ الفور»؛ برخاست و روان شد‌. مردم از او پرسیدند که احوالت چگونه شده بود؟ در جواب گفت: من از مریدان حضرت بودم و در عمر خود به غیر از گناه کاری نکرده بودم و در آخر وقت توبه نخوانده بودم و ملک‌ الموت جان از من گرفته بود. آن جناب سیادت حاضر آمدند و ما را خلاص کردند. ایشان تا دوازده سال زنده شده و بعد به غیر از عبادت کاری نکرد.

نمونه ای از اشعار سید علی همدانی:

هر که ما را یاد کرد ایزد مر او را یار باد   هر که ما را خوار کرد از عمر برخوردار باد

هر که اندر راه ما خاری فکند از دشمنی   هر گلی از باغ وصلش بشکفد بی خار باد

در دو عالم نیست ما را با کسی گرد و غبار    هر که ما را رنجه دارد، راحتش بسیار باد

***

پرسید عزیزی که علی اهل کجایی   گفتم به ولایات علی کز همدانم

نی زان همدانم که ندانند علی را   من زان همدانم که علی را، همه دانم

از منظر فرهیختگان

نورالدین جعفر رستاق بازاری بدخشی، در «خلاصة المناقب»، سید علی همدانی را این گونه وصف می‌نماید: در بیان بعضی از فضائل آن عروه وثقی، شاهباز باپرواز آشیان عمی، شمس سمای قدوسی، مختار خیار حضرت الرحمن، الشکور الغفور بجناب الدیان، المرشد الطالبین فی طریق السبحانی، الموصل للموجهین الی الجمال الرحمانی…

شیخ المتاخرین آقا محمدهاشم درویش شیرازی، که خود از عارفان نامی است در ولایت نامه، وی را چنین معرفی می‌کند:

مظهر انوار حق سید علی    در همدان داشت موطن آن ولی
صاحب اوراد فتحیه است او    سه کرت معموره را دیده است او

نورالدین عبدالرحمن جامی درباره اش گفته است: جامع بود میان علوم ظاهری و باطنی، وی را در علوم باطن، مصنفات مشهور است.

اساتید

• شیخ محمود مزدقانی
• شیخ اخی علی دوستی
• قطب‌الدین نیشابوری
• شیخ علاءالدوله سمنانی
• شرف‌الدین درگزینی

شاگردان

• جعفر رستاق بازاری بدخشی
• اسحاق بن امیر ارامشاه علیشاهی ختلانی
• حاجی بن طوطی علیشاه ختلانی
• عبدالله بن شیخ رکن‌الدین شیرازی
• برهان الدین بن عبدالصمد بغدادی
• شیخ محمد عرب
• شیخ شمس الدین بدخشی
• میر سید حسین سمنانی
• سید اشرف جهانگیر

آثار

• ذخیره‌الملوک
• مرآة التائبین
• سیر الطالبین
• رساله اعتقادیه
• مشارب الاذواق
• اسرار النقطه
• ذکریه عربیه
• رساله انسان الکامل

عروج ملکوتی

سید علی همدانی پس از مدت‌ها فعالیت علمی و فرهنگی در کشمیر، چون سلطان قطب الدین را در اجرای اصلاحات اساسی و تحولات فرهنگی ناتوان دید، در ذیقعده سال ۷۸۶ قمری، گویا به قصد سفر حج از کشمیر بیرون آمد. چند روزی از حرکت او نگذشته بود که حاکم پاخلی از او دعوت کرد تا چند روزی در سرزمینش بماند و مردم را موعظه کند. سید قبول کرد و حدود ده روز در آنجا سخنرانی نمود و پس از آن، سفر خویش را ادامه داد. سید علی در این سفر بیمار شد و پس از پنج روز، در شب چهارشنبه، ششم ذیحجه سال ۷۸۶ قمری به سرای جاوید شتافت. وی در آن شب وفات، تا بامداد می‌گفت: یا الله یا حبیب یا رفیق، و در حالیکه کلمه مبارک بسم الله الرحمن الرحیم بر زبانش جاری بود، دعوت حق را لبیک گفت.

به نام آفریننده عشق

سید موسی زرآبادی در سال ۱۲۹۴ هـ ق. در قزوین دیده به جهان گشود. مادر وی بانویی صالحه و دختر یکی از علمای قزوین بود. و پدر او  سید علی زرآبادی قزوینی از عالمان وارسته و فاضل و اهل معانی و حقایق بی شمار بود. تبار و نسب سید، به شهید اهل البیت زید بن علی بن الحسین  علیه السلام می‌رسد؛ بدین گونه سید موسی زرآبادی از سادات حسینی است، چنان که نقش مهر ایشان «موسی الحسینی» بوده است.

ویژگی ها

حضرت آیة الله سید موسی زرآبادی از عالمان جامع معقول و منقول و ذوفنون از نوادر روزگار و از متوسلان واصل، و از مستنیران انوار ولایت، و از عابدان و زاهدان و پرهیزکاران بی‌نظیر، و بالغ در سعادت، و نمونه کامل یک تربیت یافته در مکتب قرآنی در علم و عمل می‌باشد.

نقل شده است که هنگام شروع به کار سید موسی، پدرش او را نزد کاسبی که مغازه ی علف ویونجه فروشی داشت می سپارد. روزی سید موسی سنگ های ترازو را وزن می کند ومتوجه می شود که سنگ های بزرگ از قلیل سه کیلو، و ده کیلو، با سنگ های کوچک وریز، کمی تفاوت دارد وسنگ های ریز وکوچک، سنگین تراست. سید تصمیم می گیرد خرید وفروش را با سنگ های کوچک انجام دهد تا مدیون مردم نشود. یک روز، وقتی که صاحب مغازه مشاهده می کند که سیداز سنگ های کوچک برای وزن کردن اجناس استفاده می کند، ازاو دلیل این کار را سؤال می کند! سید جواب می دهد که سنگ های کوچک سنگین تر است! صاحب مغازه عصبانی شده و یک سیلی به اومی زند، سید موسی گریه کنان به منزل می آید وبه پدرش می گوید که من دیگر مغازه نخواهم رفت، می خواهم درس بخوانم، و از آن هنگام وارد مدرسه علمیه قزوین می شود وبه تحصیل می پردازد.

مطالعه ی کتاب صمدیه برای سید موسی ایجاد سؤال می کند و ایشان مکرر برای حل مشکل به در اطاق وحجره استاد می رود! این برنامه چند وقتی ادامه می یابد، اما بعد ازمدتی استاد از زیاد سؤال کردن او ناراحت می شود وبا تندی به او می گوید که دیگر در اطاق مرا نزن! از کس دیگری سؤال کن! این رفتار استاد در روحیه سید اثر زیادی می گذارد؛ به طوری که او تصمیم می گیرد ازهیچ کس سؤال نکند وبا همان حال ناراحتی به خواب می رود.

درعالم رؤیا شخصی نزد سید موسی حاضر می شود ومی گوید: آقا موسی، ناراحت نباش! هر سؤالی داشتی از من بپرس تا جواب دهم! هر موقع برای شما سؤالی پیش آمد همنی قدر که بخوابی من نزد تو حاضر می شوم! وبه این ترتیب ایشان از رنج سؤال آسوده وراحت می شود وبه مقصود خود نائل می گردد. «گفته‌اند وی در کار تحصیل علم همّتی والا داشته است و تلاشی بسیار. برخی از همدرسان او ابراز داشته‌اند که هر موقع از شب که بیدار می‌شدیم چراغ اطاق سید روشن بود.»

مرحوم سید در مراحل تقوا و تهذیب نفس و سلوک شرعی، از نخبگان عصر خود بود. در این مورد نیز (مانند علوم خفیه) مربیان و استادان وی بر ما معلوم نیست؛ شاید توجه او به این مراحل، ‌به اشاره پدرش که اهل این معانی بوده است پدید آمده باشد. گفته‌اند که سید از ابتدای نشو و نمای خویش مراقبت شدیدی در انجام واجبات و پرهیز از محرمات داشته و گاه تمام مستحبات شرعی را انجام می‌داده است. و این امر زبانزد مردم بوده است.

از مرحوم سید نقل شده است که فرمود: در روزهایی که در قزوین امام جماعت بودم مدتی به سیر و سلوک پرداختم و به قدری پیش رفتم که پرده‌ها از جلو چشمم برداشته شد. دیوارها در برابر من حائل نبود، وقتی که در خانه نشسته بودم رهگذرها را در کوچه و خیابان می‌دیدم، روزی به من گفته شد: «حالا که به این مقام رسیده‌ای اگر بخواهی به مدارج بالاتر و مقامات والاتر برسی، یک راه دارد و‌ آن ترک اعمال ظاهری است!». گفتم: این اعمال ظاهری با دلائل قطعی و براهین مسلم شرعی به ما ثابت شده است. من هرگز تا زنده‌ام آنها را ترک نخواهم کرد. گفته شد: در این صورت همه آنچه به شما داده شده از شما سلب خواهد شد. گفتم: «به جهنم».

از همان لحظه آن حالت از من سلب شد و یک فرد عادی شدم، دیگر از آن کشف و شهود هیچ خبری نبود. در آن هنگام متوجه شدم که شیطان از این اعمال ظاهری، با آن همه نقشی که دارد شدیداً در رنج و عذاب است. و لذا تصمیم گرفتم که با تمام قدرت علاوه بر واجبات به اعمال مستحبی روی بیاورم و در حدّ توان چیزی از مستحبات را ترک نکنم. از فضل پروردگار در پرتو التزام به شرع مبین، حالاتی به من دست داد که حالات پیشین در برابر آن ناچیز بود.

آری سید خیلی مراقبت در کردار و گفتار داشتند، حتی بنا به نقل مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی در جلسه درس، «مرحوم سید گاهی فرزند خردسال ایشان فضولی می‌کرد، ایشان با اشاره به قلمتراشی که در پیش رو داشت، می‌گفتند: آقا بنشین این قلمتراش گوش را می‌برد. یعنی حاضر نبودند برای آرام کردن و ساکت نمودن فرزند مثل بقیه مردم بگویند: بنشین، گوشت را می‌برم.»

سید موسی زرآبادی با وجود همه آن اشتغالات ظاهری و باطنی، به امر مشروطیت (که در زمان وی پدید آمد) توجه می‌کند و رساله‌ای درباره فواید آن می‌نگارد. در نوشته‌ای که فرزند ایشان به اینجانب داده‌اند، چنین آمده است: «و ظاهرا مرحوم سید در اوائل مشروطیت طرفدار آن بوده و حتی رساله‌ای حدود ده صفحه در مدح آن نگاشته که موجود است؛ ولی بعدها بر اثر بروز انحرافاتی در نهضت مزبور از مخالفان جدی آن گردید.» موضوع از هر دو بعد، ‌جالب و آموزنده است هم توجه به تکلیف سیاسی و اجتماعی و دینی و پرداختن به آن به اندازه توان، و هم به هنگام بروز انحراف، کنار کشیدن و مخالفت کردن، و بر انحراف‌ها صحه نگذاشتن.

استاد محمد رضا حکیمی در مورد ایشان می گوید: «حضرت سید موسی زرآبادی قزوینی، عالمی بود ربانی، و متألهی قرآنی، و مربی ای بزرگ، و متعقلی سترگ، و سازنده ارواحی قوی، و پرورش دهنده بزرگانی نمونه درفضیلت وکمال وتعالی روحی. خواص ودوستان و شاگردان ایشان، درباره خصوصیات روحی و قدرت معنوی وی و آگاهی از اسرار خفیه، و تسلط براشیاء و تصرفات، و بروز کرامات، و فیض بزرگ تشرف به حضور ولی الله الاعظم (عج)، و اطلاع ازاسم اعظم، و خلع بدن و… مطالب و وقایع بسیار مهمی نقل کرده اند، که اینجانب خود برخی از آنها را از موثق ترین ونزدکی ترین افراد به ایشان، یعنی مرحوم شیخ مجتبی قزوینی رحمه الله که هم برادر همسر حضرت سید، و هم از زبده ترین و مأنوس ترین شاگردان و اصحاب وی بودند شنیده ام.»

یک شب، شیخ علی اصغر شکرنابی، که از شاگردان مرحوم زرآبادی قزوینی بود، به منزل استاد خویش می رود تا شاید بتواند یک قاعده جفری را که به «مالون اللبن» معروف است از ایشان بگیرد. آن شب، باران می آمد و سقف اطاق هم سوراخ بود واز آن آب می چکید. درب اتاق آقا فقط یک نمد وجود داشت که نصف اتاق را فرش کرده بود، نصف دیگر اتاق هم خاکی بود. خلاصه، آب از سقف می چکیده و در یک گوشه جمع می شده است. کم کم آب راه می افتد وخاک ها خیس می شود و به نزدیک نمد می رسد. شیخ می گوید: من، خودم و عبایم را جمع وجور کردم که خیس نشوم! چه کنم، آقا هم که قاعده جفر را نمی دهد! هر کاری کردم نشد که نشد! تا اینکه آب رسید به نزدیک نمد! آقا سید موسی فرمودند: غصه نخور، آب جلو نمی آید! و من دیدم که آب، همان جلوی نمد روی هم جمع شد ولی جلو نیامد و به نمد هم اصابت نکرد!

از مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی نقل شده است که: روزی مرحوم زرآبادی علمای شهر قزوین را به نهار دعوت کردند. بعد از نماز ظهر وعصر، و پس از آنکه علما و پیش نمازها آمدند، سفره را انداختند تا از مهمان ها پذیرایی کنند. دراین هنگام صدای کوبیدن در منزل به گوش رسید. در را باز کردند، دیدند یکی ازاهالی روستای زرآباد قزوین با الاغ آمده وسراغ مرحوم آقا موسی زرآبادی را می گیرد.

مرحوم زرآبادی رفتند در منزل. آن شخص گفت: آقا! یک نفر از اهالی روستا فوت کرده و مرا فرستادند تا شما را ببرم برای خواندن نماز میت. ایشان گفتند: بسیار خوب! و رو کردند به اطرافیان وگفتند: تا شما سفره را بچینید وغذا را آماده کنید می آیم و با آن مرد روانه شدند. طولی نکشید که دیدند مرحوم آقا موسی نفس نفس زنان آمدند. پرسیدند : آقا شما رفتید؟ گفتند: بله، رفتم نماز خواندم و آمدم! و این درحالی بود که هنوز سفره آماده نشده بود! بعد که سؤال کردند چرا این قدر نفس نفس می زنید و عرق می ریزید؟ ایشان گفته بودند: هرکار غیرعادی مشکلاتی هم دارد!

مرحوم شیخ مجتبی قزوینی نقل کرده اند که: در روز تشییع جنازه مرحوم زرآبادی یکی از ارادتمندان ایشان (به نام مشهدی اکبر نعل بر که درخیابان مولوی قزوین مغازه داشت) خیلی بی تابی می کرد وبه سر وصورت خود می زد. بعدها که مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی سبب بی تابی او را پرسیده بودند، ایشان گفته بود: یک روز من خدمت آقای زرآبادی عرض کردم: آقا! دعا بفرمایید خداوند زیارت جد بزرگوارت امام حسین (ع) را قسمت من کند .روز بعد که نماز صبح را در محضر ایشان خواندیم، هنگامی که می خواستم از مسجد بیرون بروم، به من اشاره کردند که بنشین. تعقیبات ایشان تمام شد و درخدمتشان از مسجد بیرون آمدیم. ایشان به من فرمودند: مایل هستید به زیارت جدم مشرف شویم؟!

گفتم: نهایت آرزوی من است ولی باید کارهایم را ردیف کنم و وصیتنامه ام را بنویسم. ایشان فرمودند: نیازی به این کارها نیست، بیا برویم. آنگاه قدم زنان به یکی از نقاط دور افتاده قزوین رفتیم. مرحوم زرآبادی در آنجا چیزهایی را زیر لب خواند، سپس به من فرمود: چشم هایت را ببند! وقتی چشم هایم را باز کردم خودم را درصحن مطهر امام حسین (ع) دیدم! هنگامی که از زیارت سید الشهداء (ع) و قمر بنی هاشم (ع) و حضرت علی اکبر (ع) وسایر شهداء (ع) فارغ شدیم، درصحن مطهر امام حسین(ع) به من فرمود: مایل هستید به زیارت جدم امیرمؤمنان (ع) مشرف شویم؟ اظهار اشتیاق نمودم.

باز هم فرمود: چشم هایت را ببند! هنگامی که چشم هایم را گشودم، خود را در صحن مولای متقیان علی (ع) یافتم! پس از زیارت، آیت الله زرآبادی دست مرا گرفت وفرمود: چشم هایت را ببند! وقتی چشم هایم را باز کردم، دیدم درهمان نقطه از قزوین که ساعتی قبل درمحضر ایشان قدم زنان به آنجا رفته بودیم، هستم! هم چنین از آیت الله شبیری زنجانی در مورد آیت الله زرآبادی سؤال شد، ایشان فرمودند: اگر در میان علمای شیعه، دو نفر به طور قطع صاحب کرامت باشد، یکی از آنها سید موسی زرآبادی است.

از شیخ حبیب الله احمدی پرسیدند : اینکه مرحوم اقا سید موسی زرآبادی بعد از فوت، به فرزندان خود سر می زده و حتی درسی برای یکی از فرزندان داشته صحیح است؟ فرمود: بله. گفتم: درباره میرزا مهدی اصفهانی نیز نقل شده که ایشان قبل از فوت به فرزندان و خانواده خود فرموده که اگر نترسید، بعد از فوت به شما سر می زنم. از شیخ حبیب الله احمدی پرسیدم: آیا این جریان درباره شما نیز صدق میکند؛ یعنی بعد از فوت پدر بزرگوارتان (مرحوم شیخ مجتبی قزوینی) ایشان را دیده اید؟ فرمودند: بله.

آیت الله موسی زنجانی از آیت الله وحید خراسانی نقل فرمودند: مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی فرمود: من چند شبهه علمی داشتم و در حل آنها مانده بودم. دیدم مرحوم آقای زرآبادی به حجره ام آمد و گفت: این شبهه جوایش این است. دفعه بعد به حجره‌ام آمد و گفت: این شبهه جوایش این است. همین‌ طور چند دفعه به حجره‌ام آمد و همه شبهات مرا جواب داد و حل کرد.

هنگامی که می خواستند جسد پاک ومطهر مرحوم حاج سید جلیل زرآبادی، فرزند شایسته آیت الله سید موسی زرآبادی، را در جوار پدر بزرگوارش دفن کنند ناگهان روزنه ای به قبر شریف آن عالم بزرگوار باز می شود و جسد ایشان، تر و تازه پدیدار می گردد و کرامتی دیگر برکرامت های بی شمارش افزوده می شود.

شاعر شیدای اهل بیت، آقای علی اکبر ثقفی، که جسد تر و تازه مرحوم زرآبادی را با چشم خود دیده بود این گونه ماجرا را شرح می دهد: هنگامی که پیکر پاک مرحوم حاج سید جلیل زرآبادی را به طرف آستان مقدس امام زاده حسین (ع) تشییع می کردند، من ازانبوه تشییع کنندگان پیشی گرفتم وبه صحن مطهر رفتم تا ببینم آیا لحد حاضر است یا نه؟

وقتی به صحن مطهر رسیدم، دیدم مشهدی اکبر بنا که بنای اختصاصی آستانه ی مقدسه بود در کنار قبر شریف مرحوم زر آبادی، قبرکنده ولی به هنگام کندن قبر، به دیواره لحد فرو ریخته و جسد مطهر مرحوم زرآبادی پدیدار گشته است. مشهدی اکبر بنا، که مشغول چیدن دیوار لحد بود تا مرا دید گفت: بیا، جسد پاک و مطهر آقا را ببین. من جلو رفتم وجسد مرحوم زرآبادی را مشاهده کردم که صحیح و سالم بود! گویی در بسترش آرمیده است. بدن مبارکش، سفید وشفاف مانند بلور بود. کفن، پوسیده بود ولی پیکر پاکش هیچ تغییری نکرده بود.

آقای ثقفی افزوده است: مشهدی اکبر بنا که ازمدت ها پیش دچار پا درد بود، دستش را به بدن شریف مرحوم زرآبادی کشید. سپس آن را به زانوان خود مالید، از آن لحظه پا دردش برطرف شده و دیگر هیچ دردی احساس نمی کند.

آیت الله محفوظی از آقای آزاد و ایشان از پدرشان نقل کردند که گفت: سه قاطر داشتم و یکی از آن‌ها چموش و مزاحم بود. خدمت آقای سید موسی زرآبادی رفتم دیدم چهار سبد انگور جلوی اوست. به من تعارف‌کرد و من تناول کردم و مشکل خود را به ایشان گفتم. ایشان فرمود: در گوش آن حیوان بگویید: سید موسی می‌گوید: رام باش! از آن پس آن حیوان رام شد.

اساتید

• ملا علی اکبر ایزدی سیادهنی تاکستانی
• میرزا حسن کرمانشاهی
• سید شهاب الدین شیرازی
• شیخ علی نوری حکمی
• شیخ فضل الله نوری

شاگردان

• شیخ هاشم قزوینی
• شیخ علی اکبر الهیان تنکابنی قزوینی
• شیخ مجتبی قزوینی
• شیخ علی اصغر شکرنابی قزوینی
• آیة الله حاج میرزا رحیم سامت
• حاج سید ابوالحسن حافظیان خراسانی
• سید محمد تقی معصومی اشکوری
• شیخ مجتبی قزوینی خراسانی
• شیخ علی اکبر الهیان تنکابنی

آثار

• تقریرات فقه و اصول.
• تعلیقه بر بخشی از رسائل
• حاشیه بر کفایة الاصول، ج ۱ و ۲
• حاشیه بر مطول، بخش علم بیان
• حاشیه بر منظومه سبزواری
• حاشیه بر شرح اشارات
• حاشیه بر منطق اشارات

عروج ملکوتی

سرانجام تقدیر محتوم فرا می‌رسد و حضرت سید، داعی الهی را پاسخ می‌گوید و در روز دوم ماه ربیع الثانی، سال ۱۳۵۳ ق، از این جهان تاریک و محدود و گذران به جهان روشنایی و نامحدود و پایدار رخت می‌کشد و پیکر پاک وی در صحن امامزاده (شاهزاده) حسین علیه السلام در قزوین به خاک سپرده می‌شود و اکنون آرامگاه سید مورد توجه آشنایان و خواص است.

به نام آفریننده عشق

سید محمدحسین حسینی لاله‌زاری تهرانی(۱۳۴۵-۱۴۱۶ق) معروف به علامه تهرانی از شاگردان علامه طباطبایی و از عالمان شیعه در قرن چهاردهم و پانزدهم هجری قمری است. علامه تهرانی در شکل‌گیری انقلاب اسلامی از امام خمینی حمایت می‌کرد. تهرانی در موضوعات مختلف علوم اسلامی آثاری دارد که مجموعه آنها در قالب دوره علوم و معارف اسلام شناخته می‌شود.

ویژگی ها

سید محمدحسین لاله‌زاری فرزند سید محمدصادق از شاگردان میرزا محمدتقی شیرازی است. او از ناحیه پدر از نوادگان محمدباقر مجلسی و از ناحیه مادر نسبش به ملامهدی نراقی می‌رسد. محمدحسین تهرانی در ۲۴ محرّم سال ۱۳۴۵ق در تهران به دنیا آمد. تحصیلات حوزی خود را در مشهد آغاز و در قم و سپس نجف به پایان برد. وی در عرفان نزد سید هاشم حداد و شیخ عباس قوچانی شاگردی کرد. در سال ۱۳۷۷ق به تهران بازگشت و در مسجد قائم خیابان سعدی این شهر به تبلیغ مشغول شد. در سال ۱۴۰۰ق به درخواست استادش سید هاشم حداد به مشهد رفت و تا پایان عمر در آنجا ساکن شد.

تهرانی در جریان انقلاب اسلامی ایران، از امام خمینی حمایت می‌کرد. او پس از انقلاب اسلامی، در شکل‌گیری قانون اساسی و پیش نویس آن بر حاکمیت اسلام و محوریت ولایت فقیه تأکید و جهت تصویب آن در مجلس خبرگان قانون اساسی تلاش نمود.

وی در مواردی ملاقات‌های خصوصی با امام خمینی داشت ولی بیشتر نظرات و پیشنهادهای خود را توسط شهید مطهری که از دوستان وی بود به امام خمینی می‌رساند. از جمله پیشنهادهای وی در زمینه مسئله حجاب و نماز جمعه بوده است. گفته شده است هنگام شهادت شهید مطهری در جیب قبای او یادداشتی از علامه تهرانی در زمینه حجاب وجود داشته است.

تأسیس مؤسسه ترجمه و نشر علوم و معارف اسلام برای ترجمه و نشر آثار خود از فعالیت‌های اجتماعی وی است. این مرکز با همکاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نسخه دیجیتالی آثار علامه تهرانی را با عنوان دوره علوم و معارف اسلام منتشر کرده است در این نرم افزار متن ۵۴ کتاب، از آثار وی در موضوعاتی چون:امام حسین(ع)، امامت، تفسیر، توحید، جمعیت، حکومت اسلام، خداشناسی، عرفان، فقه، قانون اساسی، قرآن، گاه‌شماری اسلامی،‌ معاد، معرفت دینی و ولایت فقیه گردآوری شده است.

او دارای نظرات مخصوصی در بعضی از مسائل بوده است:

• مخالفت با طرح کاهش جمعیت و شعار فرزند کمتر زندگی بهتر؛ او در این زمینه کتابی با عنوان “کاهش جمعیت ضربه‌ای سهمگین بر پیکر مسلمین” تألیف کرد.
• حرمت اقامت مسلمانان در بلاد کفر.
• وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت

از نظر علامه طهرانی رسیدن به توحید ذات بالاترین مقامی است که انسان می‌تواند به آن برسد و هدف از خلقت هم همین است. آن جا مقامی است که انسان با تمام وجود به این حقیقت و باور می‌رسد که یک وجود بیشتر در عالم نیست که همه عالم را پر کرده‌است و همه مخلوقات سایه و ظهوری از آن هستند عیناً مثل گلی که انسان تصور می‌کند که از طرفی هم گل غیر از انسان واست وهم وجود این گل تصور شده عین وجود انسان (خالق آن) است.

حسینی طهرانی در برخی از کتاب‌هایش از خمینی به شدت، پشتیبانی کرده‌است؛ از جمله: «اینکه بگویند برای این انقلاب، ملت قیام کرد و زحمت کشید اینها همه حرف است. جز اراده و عزم قوی ایشان هیچ‌کس کار نکرد به دلیل اینکه ملت همیشه بوده‌است ولی تا روح در ملت پیدا نشد جان نگرفت، حرکت نکرد.»

همچنین فرمودند: «امروز علَم اسلام دست آیت‌الله خامنه‌ای است و تعظیم ایشان تعظیم اسلام و تضعیف ایشان تضعیف اسلام است. هر سخنی که منجر به تضعیف ایشان گردد حرام مسّلم و معصیت کبیره و گناهی است که بخشوده نمی‌شود.»

فرزند علامه طهرانی می گوید: در يك سفرى كه در سنّ شباب در معيّت ايشان به كربلاى معلّى مشرّف شديم روزى از محضر استاد بى نظيرشان حضرت آقاى حاج سيّد هاشم حدّاد سؤال كردم: آيا پدر ما به مقام فناء رسيده‌اند؟ ايشان در جواب با حدّت و شدّت مكرّرا فرمود: از فانى هم بالاتر است! و اين در حالى بود كه سنّ مرحوم‌ علّامه والد معظّم قدّس سرّه حدود چهل و هفت سال بود. و بر اهل بصيرت و باريافتگان حرم امن إلهى پوشيده نبود كه ايشان در سنوات آخر عمر به تمام معنى الكلمه در مقام بقاء بالله متمكّن بوده و جميع استعدادات نفس نفيسشان به منصّه فعليّت تامّه رسيده بود؛ كما اينكه بارها به بنده فرمودند: كار من در اين دنيا تمام است و ماندن و رفتن براى من تفاوتى ندارد.

حضرت علاّمه طهرانی والد قدّس‌سرّه افرادى همانند آقا شيخ‌ عبداللـه پياده، حاج محمّدعلى فشندى و ديگران را كه اهل كشف و كرامات بودند، افرادى صالح، متّقى، مصفّا و بزرگوار مى‌دانستند و با أمثال اين بزرگواران روابط حسنه داشتند، أمّا اُنس و الفت ايشان فقط با كسانى بود كه گردوغبار دو عالم را از خود تكانده و خيمه و خرگاهشان را در لامكان زده بودند. و قياس أمثال حضرت آقاى حدّاد و مقامات ايشان با اين بزرگواران قياس مع‌الفارق است.

حضرت علامه طهرانی مى‌فرمودند: تعلق خاطر به کشف و کرامات نشان می دهد که سالک هنوز به مقام صبغه اللهی نرسیده است زیرا رنگ خدا، بی رنگی است و سالک باید در خم توحید رنگ تعلق را از خود بشوید تا صبغه الله شود.

از اين رو در مدت حيات ايشان أبدا ديده نشد كه با أفرادى كه در مسير تقويت نفس بوده و گمشده خود را غير توحيد حضرت پروردگار مى‌دانستند، اگرچه انسان‌هاى خوب، أهل تهجد و زهد و ايثار بودند، حشر و نشرى داشته باشند. و مى‌فرمودند: راه ما جداست!

روزی یکی از شاگردان علامه طهرانی در بیمارستان بستری می شود و در هنگام بستری شدن، چشمش به دست خانم پرستاری که پوشش از روی آن رفته بود می افتد و دلداده آن خانم می شود. بعد از اینکه از بیمارستان مرخص می شود و نزد علامه طهرانی می آید، بدون اینکه حرفی به علامه طهرانی بزند، علامه به او می گوید: شما که نمی توانستی قلب خود را کنترل کنی و جلوی دل خود را بگیری باید چشم خود را کنترل می کردی.

محمد محسن طهرانی می گوید: پدرم (علامه طهرانی) قبل از خیانت بنی صدر فرموده بود: فلانی! خواهی دید که از این فرد (بنی صدر) بلایی بر سر مردم بیاید که جبران نخواهد شد.

یکی از فرزندان علامه طهرانی می گوید: یک وقت من می‌خواستم مطلبی را از مرحوم والد مخفی کنم و در صحبت، سخنی از آن به ميان نیاورم. ایشان خیلی سریع و بدون ملاحظه فرمودند: چه چیزی را می‌خواهی از من پنهان کنی؟ خیال می‌کنی این مطالب از ما مخفی می‌ماند؟!

علامه طهرانی به فرزندشان فرموده بودند: من هر شب، قبل از خواب به مکه می‌روم و هفت دور طواف می‌کنم و به مدینه می‌روم و حضرت رسول (ص) را زیارت می‌کنم. سپس به نجف و کربلا می‌روم شو حضرت علی و امام حسین علیهما السلام را زیارت می‌کنم!

همچنین فرزند ایشان نقل می‌کند: یکبار علامه طهرانی، کودکی را که قبض روح شده و بدنش سرد شده بود، به دنیا بازگرداند و او را زنده کرد!

از منظر فرهیختگان

محمد جواد انصاری در پاسخ به شکایت طهرانی از عقب ماندن از رفقای طریق می‌گوید: «هر کس جلوتر رفته بیاید مسابقه بدهد؛ این گوی و این میدان!» و نیز در پاسخ سؤال محمدحسین طهرانی دربارهٔ اقامت در نجف یا طهران می‌فرماید: «نجف خوب است، تهران هم خوب است، ولی اگر نجف بمانی آنچه کسب می‌کنی همه اش برای خودت؛ و اگر تهران بمانی در آنچه به دست می‌آوری شرکت می‌کنیم!»

سید هاشم حداد در سال ۱۳۸۳ (۳۸ سالگی طهرانی): «آقا سید محمدحسین سید الطائفتین (مجتهدین در شریعت و مجتهدین در طریقت) است؛ و در حدود ۴۰ سالگی محمدحسین طهرانی گفته‌است: «او از فانی هم بالاتر است، از فانی هم بالاتر است! ابرار خدمتش می‌کنند و در اواخر عمر می‌گفت: «من هرچه داشتم به آقا سیّدمحمّدحسین دادم!»؛ و به‌طور مکرر می‌گفت: «غیر از آقا سید محمدحسین کس دیگری را نمی‌شناسم!»؛ «بعد از اهل بیت علیهم السّلام مثل قاضی و بعد از آقای قاضی، همانند آقا سیدمحمدحسین ندیدم.» در وصیت‌نامه خود: «… وصی و جانشین قرار دادم از طرف خودم چه در حال حیات و چه در حال ممات در امور شریعت و در امر طریقت و تربیت افراد برای وصول به‌حق آقای آقا سیدمحمدحسین حسینی طهرانی را و ایشان لسان من است و ایشان مورد اعتماد من می‌باشد و به دیگری اعتمادی ندارم».

سید ابوالقاسم خوئی گفته‌ است: «آقا سید محمدحسین، شما در نجف بمانید و به طهران نروید؛ اگر در اینجا بمانید و به فقه و اصول مشغول باشی، لا یختلف بَعدی علیکَ اثْنان «بعد از من دو نفر دربارهٔ تو اختلاف نمی‌کنند.» می‌گفت: «هنگامی که در نجف اشرف، خدمت آیه الله خوئی درس خارج اصول می‌خواندیم، ایشان تصمیم داشتند یک درس خارج فقه نیز شروع کنند ولی آن را مشروط کرده بودند به شرکت دو نفر از تلامذه خود و فرموده بودند: «اگر دو نفر در این درس حاضر شوند درس را آغاز می‌کنم.» آن دو نفر یکی علامه والد رضوان الله تعالی علیه بودند و دیگری آیت‌الله سیستانی».

بعد از آنکه رساله رویت هلال طبع شد، یک نسخه از آن را برای سید احمد خوانساری فرستادم. بعد از مدتی که بین ما و ایشان ملاقاتی صورت گرفت، او گفت: «آقا! من قدر علمیت شما را نمی‌دانستم، شما در تهران بودید و من آگاه نبودم، از این کتاب به علمیّت شما پی بردم، از آن روز که این کتاب را داده‌اید، کنار متکای من است و دائم آن را مطالعه می‌کنم.» و اظهار تاسف کرده بود که چرا در این مدت طولانی اقامت حسینی طهرانی در تهران، وی از این موضوع بی اطلاع بوده‌است.

محمدتقی جعفری: «ما نمی‌دانیم چه سری در این نوشته‌های علامه طهرانی نهفته‌است که وقتی انسان این کتاب‌ها را می‌خواند بر جان و دلش می‌نشیند، در حالی که ما خود این مطالب را خوانده و در تالیفات آورده‌ایم ولی آن اثر را در خواننده ندارد.»

سید علی خامنه‌ای: «سید محمدحسین پدیده‌ای بود. آقای طهرانی در ریاضی، هندسه، علوم حوزوی و… پدیده‌ای بود.»

روزی سید هاشم حداد به یکی از فرزندان ایشان گفت: فلانی! این مطلب را به تو بگویم که مانند پدرت در روی زمین کسی وجود ندارد!

اساتید

• سید محمدحسین طباطبایی
• محمدجواد انصاری همدانی
• سید جمال‌الدین گلپایگانی
• سید رضا بهاءالدینی
• عباس هاتف قوچانی
• سید حسین طباطبایی بروجردی
• سید ابوالقاسم خویی

آثار

• الله‌ شناسی
• امام‌ شناسی
• معاد شناسی
• نخستین قربانی
• وظیفه فرد مسلمان در احیای حکومت اسلام

عروج ملکوتی

علامه تهرانی ۱۷ تیر ۱۳۷۴ش برابر ۹ صفر سال ۱۴۱۶ق در مشهد درگذشت. آیت الله بهجت بر او نماز گذارد و در صحن انقلاب (عتیق) حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد. به مناسبت درگذشت وی پیام تسلیتی از سوی آیت‌ الله خامنه‌ای صادر شد. در ۲۲ آذر ۱۳۹۲ش برابر با ۹ صفر ۱۴۳۵ ق مراسم بیستمین سالگرد درگذشت او در مشهد برگزار شد.