بایگانی دسته ی عرفان

به نام آفریننده عشق

حسین بن روح نوبختی (متوفای ۳۲۶ قمری)، سومین نایب از نواب اربعه امام مهدی (عج) است که به مدت ۲۱ سال (۳۰۵ – ۳۲۶ قمری) نیابت خاصه را بر عهده داشت. او از اصحاب امام عسکری (ع) و از یاران نزدیک نایب دوم در بغداد بود.

ویژگی ها

سال ولادت حسین بن روح مشخص نیست. کنیه او ابوالقاسم است و در منابع، از او با القاب نوبختی، روحی و قمی یاد شده است. قمی‌ بودن او را به دلیل سخن‌گفتن با گویشِ فارسی اهالی آبه (نزدیک ساوه) و مناسبات نزدیکش با مردم آن‌جا احتمال داده‌اند، اما در بیشتر منابع، مشهور به نوبختی است. گفته شده انتساب وی به خاندان نوبختی، از سوی مادرش بوده است. برخی نیز گفته‌اند او از شاخه بنونوبخت قم بوده و در زمان نایب اول به بغداد مهاجرت کرده است.

محمد بن عثمان در واپسین روزهای حیات خود، حسین بن روح را به دستور امام زمان (عج)، جانشین خود کرد. پس از مدتی در ۵ شوال ۳۰۵ قمری، اولین توقیع از سوی حضرت مهدی در تأیید حسین بن روح صادر شد. حسین بن روح در ابتدای نیابت خود در دستگاه حاکم عباسی دارای موقعیت و احترام ویژه بود، اما بعدها دچار مشکل شد و مدتی زندگی مخفیانه داشت و سپس پنج سال زندانی شد. از مهم‌ترین اتفاقات دوران حسین بن روح، ماجرای شلمغانی است که وکیل مورد اعتماد او بود، اما دچار انحراف عقیده گردید و توقیعی از جانب امام زمان (عج) در لعن او صادر شد. موقعیت علمی حسین بن روح نوبختی، به دلیل تألیف کتب فقهی و اشراف کافی در مناظرات علمی، ممتاز دانسته شده است. در منابع روایی، کراماتی نیز از او نقل شده است.

اینکه حسین بن روح از یاران امام حسن عسکری (ع) بوده، مورد اختلاف است. ابن شهرآشوب در المناقب وی را از اصحاب و همچنین دستیار خاص امام عسکری (ع) می‌داند، اما دیگر علمای رجال، سخنی در این باره نگفته‌اند. برخی هم قائلند پذیرفتن این خبر مشکل است، چون امام عسکری (ع) در سال ۲۶۰ قمری رحلت کرد و نوبختی در سال ۳۲۶ قمری درگذشت.

شیخ طوسی در کتاب الغیبة گفته است: حسین بن روح از عاقل‌ترین مردم عصر خود بود و در معاشرت با مخالفان، تقیه می‌کرد؛ تا آنجا که یکی از خدمتکارانش را به علت ناسزا گفتن به معاویه برکنار کرد. به گفته جاسم حسین در کتاب تاریخ سیاسی غیبت، آنچه حسین بن روح را به این مقام رساند، اوصاف، شایستگی‌ها و کارآیی‌های وی بود که او را مطلوب مقام نیابت ساخته بود. ام کلثوم دختر محمد بن عثمان، درباره روابط حسین با پدرش می‌گوید: حسین از خواص و نزدیکان او بود و پدرش مسائل خصوصی زندگی‌اش را به ابن روح نوبختی می‌گفت.

ابوسهل نوبختی درباره رازداری حسین بن روح گفته است: اگر او امام را زیر دامن خود پنهان دارد و بدنش را با قیچی قطعه‌ قطعه کنند تا او را نشان دهد، هرگز چنین نخواهد کرد. پس از درگذشت نایب دوم امام زمان در سال ۳۰۵ قمری، حسین بن روح به مقام نیابت منصوب شد. وی پیش از آن، از کارگزاران مالی مورد اعتماد و نزدیک محمد بن عثمان بود و محمد بن عثمان او را رابط خویش با دیگر وکلا در بغداد قرار داد.

با اینکه وکلای نایب دوم در بغداد حدود ده نفر بودند، اما محمد بن عثمان در زمان بیماری، ابن روح را قائم‌ مقام خود و سفیر صاحب الامر خواند و از شخصیت‌های شیعه خواست پس از مرگش به او رجوع کنند. چنانکه علامه مجلسی نوشته، روزی که نایب دوم درگذشت، حسین بن روح در منزل او جلوس کرد و خادم محمد بن عثمان صندوقچه‌ای را که ودایع امامت در آن بود، به حسین بن روح تحویل داد. پس از مدتی در ۶ شوال ۳۰۵ قمری، اولین توقیع از سوی حضرت مهدی در تأیید حسین بن روح صادر شد.

از برخی نقل‌ها چنین برمی‌آید که موقعیت ابن روح، بر عکس سفیر اول و دوم، در بین امامیه آشکار بود و به همین دلیل، عده‌ای از شیعیان بر آن شدند تا وکلای نواحی خود را نادیده گرفته و مستقیما با سفیر سوم در تماس باشند. حسین بن روح با همکاری ۱۰ وکیل در بغداد و دیگر وکلا در سایر بلاد اسلامی، فعالیت‌های خود را در سمت نیابت آغاز کرد. نام برخی کارگزاران و وکلای او از این قرار است:

برخی منابع از پنهان‌ شدن حسین بن روح، مدتی پس از انتصاب به نیابت امام زمان (ع) خبر داده‌اند. مدت این دوره دقیقا مشخص نیست و احتمالاً بین سال‌های ۳۰۶ تا ۳۱۱ قمری، در دوران وزارت حامد بن عباس بوده است. بنا به نوشته شیخ طوسی، در این دوران، محمد بن علی شلمغانی سفیر و رابط او با مردم بود. اطلاعات چندانی از این دوره در دست نیست.

حسین بن روح نوبختی از سال ۳۱۲ تا ۳۱۷ قمری، در زندان مقتدر، خلیفه عباسی حبس بود. در منابع شیعی دلیلی برای زندانی‌ شدن او ذکر نشده اما برخی پژوهشگران بر اساس نقل اهل سنت، دو قول را گفته‌اند: ۱. خودداری حسین بن روح از پرداخت اموال به دیوان حکومت  ۲. ارتباط با قرامطه که آن زمان بر بحرین مسلط بودند.

برخی از پژوهشگران معاصر، سبب حبس او را شهرتش در مقام نیابت، ارتباط با شیعیان و مقبولیت او در ساماندهی وضعیت آنان و جمع‌آوری نامه‌ها و وجوهات و تسلیم آنها به حضرت مهدی (عج) دانسته‌اند. برخی نیز معتقدند که دستگیری او به سبب دشمنی شلمغانی و به دست محسن بن علی بن فرات (پسر علی بن فرات وزیر و از طرفداران شلمغانی) در دوران وزارت علی بن فرات انجام شده است. پس از آزادی او از زندان، به دلیل وجود چهره‌های سرشناس از خاندان نوبخت در حکومت که جایگاه‌های مهمی هم داشتند، دیگر کسی نتوانست مزاحمتی برای او ایجاد کند.

شلمغانی از عالمان شیعه در بغداد و از نزدیکان حسین بن روح بود. حسین بن روح پس از انتصاب به مقام نیابت، او را وکیل خود معرفی کرد و اداره امور شیعه را به دست او سپرد، تا جایی که در دوره زندگی مخفیانه حسین بن روح، توقیعات امام زمان (عج) توسط ابن روح و به دست شلمغانی صادر می‌شد. اما وی، در ایام حبس حسین بن روح و با سوء استفاده از موقعیت خود، ابتدا خود را به جای او باب معرفی کرد و بعدها مرتد شد و انحرافات عقیدتی پیدا کرد. با آشکار شدن انحراف وی، حسین بن روح که در حبس بود، شیعیان را از این امر آگاه ساخت و معاشرت با او را منع کرد تا اینکه در سال ۳۱۲ قمری، توقیعی از سوی حضرت مهدی (عج) در لعن او صادر شد.

حسین بن روح، کتابی در فقه به نام التأدیب تألیف کرد و آن را برای ارزیابی و اظهار نظر به حوزه حدیثی قم فرستاد و از علمای آنجا خواست تا مواردی را که برخلاف نظر آنان است، یادآور شوند. علمای قم پس از ارزیابی محتوای کتاب، آن را جز در یک مورد تأیید کردند و نزد وی بازفرستادند. وی در دوران نیابت، مناظراتی هم داشته که به تفصیل در منابع روایی آمده است. پاسخ‌هایی که حسین بن روح به سؤالات مطرح‌شده در این گفتگوها داده، نشان از اشراف او بر مسائل دینی و همچنین مقام علمی اوست. او روایاتی هم نقل کرده است. شیخ طوسی، زیارت رجبیه را به نقل از حسین بن روح نوبختی آورده است.

در برخی منابع، کراماتی از حسین بن روح نقل شده است. او گاه برای رفع تردید طرف مقابل و گاه برای تأیید خودش، بعضی اسرار را فاش و برخی علائم را آشکار می‌کرد. نامه علی بن بابویه (پدر شیخ صدوق) به نائب سوم برای فرزنددار شدن و درخواست دعای حضرت حجت (ع)، یا نامه دیگری از ابن بابویه (پدر شیخ صدوق) برای تعیین تکلیف خود برای سفر حج، خبر از مرگ احمد بن اسحاق قمی، خبر از شمش طلای گمشده به محمد بن حسن صیرفی و دیگر احادیث نقل‌ شده، از نمونه‌های آن است.

علامه مجلسی در کتاب بحار الانوار آورده است: زنی خمس مالش را برای حسین بن روح آورده بود اما می‌گفت: تا زمانی که محتویات و مقدار خمس را (از روی کرامت) به من نگویی، خمس را به تو نمی‌دهم. حسین بن روح به آن زن گفت: آنچه آورده‌ای را در میان دجله بینداز. پس از انجام این کار، ایشان کیسه ای را بیرون آورد و زن دید که همان کیسه خودش است‌‌. آنگاه، نوبختی محتویات کیسه را نیز از روی فراست برای زن بازگو کرد و آن زن مبهوت گردید.

شيخ صدوق مى‌نويسد: ابو على بغدادى گفت: من در شهر بخارا بودم. شخصى به نام «ابن جاوشير» به من ۱۰ شمش طلا داد و گفت: اينها را در بغداد به «حسين بن روح» برسان. آن طلاها را همراه خود حمل كردم و هنگامی كه به «امويه» رسيدم، يكى از آن شمش‌ها گم شد و نفهميدم كه در كجا افتاد. وارد بغداد شدم و آن شمش‌ها را در آوردم كه به حسين بن روح بپردازم. ديدم يكى كم است، به جاى آن، یک شمش طلا خريدم و نزد حسين بن روح رفتم و ۱۰ شمش را نزدش نهادم. وی به من فرمود: آن يكى را كه خريده‌اى بردار (و با دست به آن يكى اشاره كرد). مال خودت باشد، آنكه گم شده به ما رسيده است و آن را بيرون آورد. ديدم همان است كه گم شده بود.

ابو على بغدادى افزود: «همان سال در بغداد، زنى مرا ديد و گفت: وكيل مولاى شما كيست؟ يكى از اهالى قم، به او گفت: «حسين بن روح» است و به من اشاره كرد (كه من جايگاه وكيل را مى‌دانم). همراه آن بانو نزد شيخ حسين بن روح رفتيم. آن زن از شيخ حسين بن روح پرسيد: «در نزد من چيست؟» شيخ گفت: هر چه در نزد تو هست، آن را به رود دجله بيفكن، سپس نزد من بيا تا به تو خبر دهم كه آن چيست كه در نزد تو است.

آن زن رفت و هر چه داشت آن را در ميان دجله انداخت، سپس بازگشت و نزد حسين بن روح آمد. حسین بن روح به كنيزش گفت: آن حقّه را بياور. كنيز آن حقّه را آورد. شيخ به آن زن گفت: اين همان حقّه است كه همراه تو بود و آن را به دجله افكندى، آيا مى‌خواهى از آنچه در درون آن است خبر دهم يا خودت خبر مى‌دهى؟ زن گفت: «بلكه تو خبر بده مرا.» نوبختی گفت: «در اين حقّه، یک جفت دستبند طلا، یک حلقه بزرگ گوهرنشان، دو حلقه کوچک گوهرنشان و دو انگشتر فيروزه و عقيق وجود دارد.» آنگاه سر حقّه را باز كردند و دیدند همان گونه بود كه شيخ گفته بود.

عروج ملکوتی

حسین بن روح نوبختی در ۱۸ شعبان سال ۳۲۶ قمری از دنیا رفت. قبر او در محله نوبختیه در بازار عطاران یا شورجه بغداد قرار دارد که هم‌اکنون به مقام حسین بن روح مشهور شده و زیارتگاه شیعیان است.

به نام آفریننده عشق

میرزا جواد آقا مَلکی تبریزی، فقیه، عارف و استاد اخلاق است. کتاب المراقبات یا اعمال السَّنَه از آثار اوست. گفته شده است که امام خمینی از شاگردان اوست، ولی این ادعا ثابت شده نیست.

ویژگی ها

میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، فرزند میرزا شفیع در شهر تبریز متولد شد. تاریخ دقیق ولادت وی مشخص نیست، اما گفته شده است که اواخر قرن ۱۳ یا اوایل قرن ۱۴ قمری بوده‌ است. دلیل نامگذاری او به مَلِکی، نسبت فامیلی با خاندان ملک‌التجار تبریزی است.

ملکی تبریزی برای تحصیل به نجف اشرف رفت و در سال ۱۳۲۱ قمری، به تبریز بازگشت و به ترویج دین پرداخت. در سال ۱۳۲۹ قمری (۱۲۹۰ شمسی) و در ابتدای جریانات مشروطه و درگیری‌های تبریز، مجبور به عزیمت به شهر قم شد و تا پایان عمر نیز در همان‌جا ماند.

در ابتدای ورود به قم و پیش از ملاقات با شیخ عبدالکریم حائری و تأسیس حوزه علمیه قم، ملکی کتاب مفاتیح الشرایع فی الفقه تالیف ملا محسن فیض کاشانی را تدریس می‌کرد. وی دو مجلس اخلاق داشت، یکی در منزل برای خواص و دیگری در مدرسه فیضیه برای عموم که جمعی از بازاریان قم نیز در آن درس شرکت داشتند. نماز جماعت را در مسجد بالای سر حرم حضرت معصومه (س) اقامه می‌کرد.

مشهور است که امام خمینی از شاگردان میرزا جواد ملکی تبریزی بوده‌ است اما آیت‌ الله خامنه‌ای از قول امام خمینی نقل می‌کند که تنها دو جلسه در درس میرزا جواد ملکی تبریزی شرکت کرده و از این که نتوانسته بیش از این در درس وی شرکت کند، افسوس خورده‌ است.

از حجت السلام سید محمود یزدى که در بیرونى مرحوم ملکى مى‌نشست، نقل است: شب‌ها که ایشان براى تهجید برمى‌خاست، مدتى در رختخواب، ضمن اجراى دستورات و آداب بر خاستن از خواب از قبیل سجده و دعا، گریه مى کرد؛ سپس به صحن منزل مى آمد و به اطراف آسمان نگاه مى کرد و آیات “انّ فى خلق السموات و الارض (آل عمران/۱۹۰ – ۱۹۱) را مى خواند و سر به دیوار مى‌گذاشت و مدتى گریه مى‌کرد. آنگاه که براى وضو گرفتن آماده مى‌شد، در کنار حوض مى‌نشست و مدتى گریه مى‌کرد و پس از وضو ساختن چون به مصلایش مى‌رسید و مشغول تهجد مى‌شد که دیگر حالش ‍ خیلى منقلب مى‌شد. او گریه‌هاى طولانى در نماز و مخصوصا در قنوت‌ها داشت تا آنجا بعضى ایشان را جزء بکّائین عصر به شمار آورده‌اند.

سرهنگ محمود مجتهدى که درک محضر ایشان را کرده بود و نیز از انفاس او بهره‌اى داشت، مى‌گفت: روزى پس از پایان درس، عازم حجره یکى از طلبه‌ها که وارد شد و مراسم احترام معمول گردید و پس از اندکى جلوس، برخاسته و حجره را ترک گفتند و چون منظور از این دیدار را پرسیدم، فرمود: شب گذشته به هنگام سحر، فیوضاتى بر من اضافه شد که فهمیدم از ناحیه خودم نیست و چون توجه کردم دیدم که این آقاى طلبه به تهجد برخاسته و در نماز شبش برای من دعا مى‌کند و این فیوضیات اثر دعاى اوست. این بود که به عنوان سپاسگزارى از عنایاتش، به دیدار او رفتم.

«استاد شالچی» از شاگردان آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی می‌فرمایند: «یکی از روزها، صبح پس از نماز برای شرکت در جلسه اخلاق میرزا جواد آقا به فیضیه رفتم. استاد به من فرمودند: «میرزا عبدالله، چه می‌بینی؟» این سخن استاد، گویا تصرفی بود که آن بزرگوار در جان من کرد و حجاب ملکوت از برابر چهره‌ام برداشته شد و باطن افرادی را که در فیضیه بودند، می‌دیدم.

بار دیگر فرمودند: «فلانی، چه می بینی؟» و من دریافتم که ارواح مؤمنین روی صحن مدرسه فیضیه دور هم نشسته‌اند و با هم مباحثه می‌کنند. پس از آن، استاد به من فرمودند: «میرزا عبدالله، فکر نکنی اینها مقاماتی است و به خدا خیلی نزدیکی؟! اینها در برابر آنچه در سیر و سلوک و تقرب الی الله به سالک می دهند، هیچ نیست!»

«استاد شالچی» از شاگردان آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی  می‌فرمایند: روزی در درس حاج میرزا جواد آقا شرکت کردم. پس از درس، آقا دستوری را به من فرموند تا انجام بدهم. با اینکه تصمیم به انجام آن در نیمه‌های شب داشتم، اما به علت کار زیاد موفق به بیتوته و انجام دستور استاد در سحرگاه نشدم. فردا وقتی به درس استاد رفتم، هنگام بازگشت، استاد به من فرمودند: «شما تشریف داشته باشید!» آنگاه که شاگردان رفتند فرمودند: «چرا تکالیف تعیین شده را دیشب انجام ندادی؟» من به یکباره حیرت زده شدم که من با کسی صحبتی نکرده بودم و کسی جز خدا از این واقعه خبردار نبود. پس، از ایشان عذر تقصیر خواستم. این بی‌توقیفی در شب بعد نیز رخ داد و باز استاد به من خاطرنشان کرد که دستورش را انجام نداده‌ام. پس از آن با تلاش و همّت دو چندان موفق به انجام دستور استاد شدم و از آن بهره‌مند گشتم.

همسر میرزا جواد آقا ملکی تبریزی می‌گفت: «من دیده بودم که کفش های میرزا جواد آقا جلوی پایش جفت می‌شد.» سید جعفر شاهرودى می‌گفت: شبى در شاهرود خواب دیدم که در صحرایى حضرت صاحب الامر (عج) با جماعتى تشریف دارند و گویا به نماز جماعت ایستاده‌اند. جلو رفتم که جمالش را زیارت و دستش را بوسه دهم. چون نزدیک شدم شیخ بزرگوارى را دیدم که متصل به آن حضرت ایستاده و آثار جمال، وقار و بزرگوارى از سیمایش پیداست.

چون بیدار شدم، در مورد آن شیخ فکر کردم که او کیست که تا این حد نزدیک و مربوط به امام زمان (عج) است. وقتی به قم رفتم، متوجه شدم که آن مرد، میرزا جواد آقاى تبریزى است. خدمتشان مشرف شدم و ایشان تفقد زیادى کردند و فرمودند: کى آمدى؟ گویا مرا دیده و شناخته و از قضیه آگاهند. پس ملازمتش را اختیار نمودم و چنان یافتم او را که دیده بودم و مى‌خواستم.

سید جعفر شاهرودی می‌گفت: شبى، نزدیک سحر در بین خواب و بیدارى دیدم درهاى آسمان به روى من گشوده و حجاب‌ها مرتفع گشته و تا زیر عرش عظیم الهى را مى‌بینم. پس مرحوم استاد، حاج میرزا جواد آقا را دیدم که ایستاده و دست به قنوت گرفته و مشغول تضرع و مناجات است. به او مى‌نگریستم و تعجب از مقام او مى‌نمودم که ناگهان صداى کوبیدن درِ خانه را شنیدم و در را باز کردم. یکى از ملازمین ایشان را دیدم که گفت: بیا منزل آقا. گفتم: چه خبر است؟ گفت: سرت سلامت، خدا صبرت دهد، آقا از دنیا رفت.

از منظر فرهیختگان

اساتید

• میرزا حسین نوری
• حاج آقا رضا همدانی
• آخوند خراسانی
• حسینقلی همدانی
• سید مرتضی کشمیری

شاگردان

• اسماعیل بن حسین تائب
• سید محمود مدرسی
• حسین فاطمی قمی
• سید محمود یزدی
• آخوند ملاعلی معصومی همدانی
• محمود مجتهدی
• شیخ عباس تهرانی
• میرزا عبدالله شالچی
• میرزا جواد سلطان القرایی تبریزی
• سید شهاب الدین مرعشی نجفی

آثار

• اسرار الصلاة
• المراقبات یا اعمال السَّنَه
• رساله لقاء الله

عروج ملکوتی

میرزا جواد آقا در ۱۱ ذی‌الحجه سال ۱۳۴۴ قمری (۳۱ خرداد ۱۳۰۵ شمسی) درگذشت. پیکر او پس از تشییع، در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

به نام آفریننده عشق

جمال‌السالکین، ابوالعباس، جمال‌الدین احمد بن شمس‌الدین محمد بن فهد حلی اسدی، معروف به ابن فهد حلی، از فقیهان و محدّثان امامی که شهرت او بیشتر در اخلاق، دعا و سیر و سلوک است. اثر مشهور او در این زمینه، کتاب عدة الداعی و نجاح الساعی است که به دعا و آداب و مسائل مربوط به آن می‌پردازد.

ویژگی ها

سال ۷۵۷ قمری بود و سال‌ها از حمله وحشیانه مغول گذشته‌ اما زخـم آن همچنان بـاقی بود. شهرهای اسلامی به ویرانه تبدیل گشته بود ولی حلّه به تدبیر عالمان آن دیار از این حملات در امان مانده و در آرامشی نسبی به سر می‌بـرد. حلّه اکنون یکی از شهرهای استان بابِل است و در گذشته‌های دور به آن جامعان می‌گفتند. این شهر را «سیف الدوله صدقه» یکی از پادشاهان آل مزید که از سلسله‌های شیعه به حساب می‌آمدند در محل جامعان بنا نهاد و حله نامید. تا سال ۵۴۷ قمری، حکومت حلّه به دست بنی‌مزید بود و پس از آن مدتی در دست عباسیان، زمانی در قلمرو ایلخانان و هنگامی در سیطره آل جلایر به حساب می‌آمد.

فارغ از هیاهوی دنیاپرستان در شهر حله، در منزل یکی از شیعیان به‌ نام شیخ شمس‌الدین محمد بن فهد، کـودکی به دنیا آمد که نامش را احمد نهادند. احمد در خانه ساده و زنـدگی باصفای شیخ شمس‌الدین محمد، روحانی شیعه، پا به جهان نهاد و رشد و نمو را شروع کرد.

بیشترین مدت حیات احمد بن محمد بن فهد حلی در زمان حکومت جلایریان بوده است. جلایریان از سال ۷۴۰ قمری تا سال ۸۱۳ قمری بر حله حکومت می‌کردند. بنیانگذار این سلسله، شیخ حسن چایلکانی بود که پس از او سلطان اویس و سپس سلطان حسین و سلطان احمد بر حله حکومت کردند. ابن فهد حلی ۵۶ سال از مدت ۸۴ سال حیات خود را در زمان آل جلایر به سر برده و در حله بوده است.

احمد کم کم رشد کرد و دوران کودکی را در حلّه پشت سر گذاشت و در خانواده شیعی خود و در پرتو مهر و محبت پدر و مادر هر روز تعلیمی تازه می‌یافت و جانش از زلال احکام اسلام در خانواده‌ای این چنین، نوری تازه می‌گرفت. پس از آن به سن تحصیل رسید و چون دیگر فرزندان حله به مکتب‌خانه رفت و خواندن و نوشتن را آموخت.

همان طور گفتیم به تدبیر عالمان حلّه، حوزه علمیه حلّه و شهر از گزند مغول در‌ امان مـانده بود و اکنون که ابن فهد در سنین جوانی است، یکی از حوزه‌های پر قدرت شیعی به حساب می‌آید. احمد بن فهد پس از فراگیری خواندن و نوشتن به حـوزه علمیه حلّه رفته و تحصیل علوم اسلامی را شروع کرد. او جدی و مصمّم به درس خواندن پرداخت و با تقوا و پرهیزگاری توفیق بیشتری برای ادامه تحصیل یافت. سال‌ها می‌گذشتند و ابن فهد سـخت مشغول تحصیل شده و دوره‌های عـلوم اسلامی را پشت سر می‌گذاشت. تلاش پی‌گیر و زحـمت شبانه‌روزی، از او عالمی بزرگ و فقیهی سترگ ساخت که در آسمان حلّه درخشید. همچنین‌ وی‌ بخشی‌ از عمر خود را در کربلا سپری‌ کرده‌ است‌.

در سال ۸۲۶ قمری، احمد بن فهد، سفری به مناطق جبل عامل می‌کند‌. او در این سفر ۶۷ سال از عمرش گذشته و پس از تلاش‌ها و زحمت‌ها راهی این سفر گشته بود. در آنجا به روستای جزین رفته و از فرزند شهید اول اجازه روایت دریافت کرد. اینکه او چرا و چگونه به این سفر رفته، مشخص نیست ولی شاید زیارت قبور پیامبران و حضور در نخستین قبله‌گاه مسلمین (بیت المقدس) و نیز دیداری از عالمان آن دیار بخشی از اهداف سفر عارف حلی بوده است.

ابن فهد در سال‌های آخر عمر به کربلا هجرت کرد و در آن دیار خونرنگ، از او به‌ عنوان‌ مرجعی پرنفوذ و والامقام یاد شده است. بررسی استفتائات مختلفی که از او شده، نشانگر والایی موقعیت و منزلت وی در آن زمان است. او از زیارت سید الشهدا (ع) و فیوضات آن امام بهره‌مند بود و ادب محضر ایشان را هرگز از دست نداد. عشق، ادب و معرفت او نسبت به مقام نورانی ولایت، او را به خضوعی غیر قابل توصیف واداشته بود. در این‌ باره گفته‌اند: ابن فهد هرگز زمین کربلا را به قضای حاجتش آلوده نکرد تا حرمت حرم را حفظ کرده باشد و حریم آن، پاک و معطر بماند.

ایشان در کربلا برای اینکه اوقاتش در رابطه با مردم کمتر ضایع شود، باغی داشت که به باغ نقیب علویان معروف بود و در آن، با تولید محصول پاکیزه‌ای که خود کشت می‌کرد زندگی می‌گذرانید. روزی در باغ بود که شخصی یهودی وارد شد و گفت: شما می‌گویید پیغمبرتان گفته است که عالمان امت من از انبیای بنی‌اسرائیل برترند؟ احمد بن فهد جواب داد: آری! یهودی گفت: نشانه این ادعا چیست؟ موسای کلیم عصا را اژدها می‌کرد. در این حال ابن فهد نیز بیلی که در دست داشت به زمین انـداخت و بی‌درنگ ماری مهیب شد! سپس آن را گرفته و آن مار، دوباره به شـکل بیل درآمد. یهودی گفت: شما از این نظر در رتبه آنان هستید (نه برتر از آنان). ابن فهد گفت: برای موسی چنین خطاب آمد: «لاتخف» (نترس)، ولی ما نترسیده، آن را می‌گیریم!

نقل کرده‌اند که یکی از انسان‌های الهی در خواب چنان دید که مجلسی باشکوه برپا شده و هـمه عالمان شیعه در آن جـمع‌اند ولی ابن فهد حضور ندارد. در عالم خواب می‌پرسد پس ابن فهد کجاست؟ می‌گویند او در مجلس انبیا مقام گزیده است! آن عالم بزرگ مدتی بعد پس از دیدار با ابن فهد، خوابش را برای وی تعریف می‌کند. آنگاه می‌پرسد: شـما چه کرده‌اید که خلوت نشین محفل انس گشته و در مجلس پیامبران جای گرفته‌اید؟ ابن فهد می‌گوید: آنچه مرا بدان مقام رهنمون شد، این بود که فقیر بودم و پولی نداشتم تا به آن صدقه داده و نیازمندی را دست گیرم. از همین‌ رو مقام و آبرویم را صدقه دادم و از موقعیت خویش نیازمند را دستگیری کردم.

او در مناظره و مباحثه، تبحر و توانایی کامل داشته است و با برخی از پیروان فقه اهل سنت، در عصر حکومت میرزا اسبند ترکمان، حاکم عراق، مباحثاتی داشت. در سال ۸۴۰ قمری، در حالی که شیخ کامل حله، ۸۴ بهار را پشت سر گذاشته بود، از طرف حکمران بغداد میرزا اسپند برای مناظره با علمای اهل سنت به بغداد دعوت شد. اسپند میرزا پسر قرایوسف از امرای سلطان محمد جلایر بود. او و پدرش دوازده سال بر بغداد و اطراف آن حکومت کردند. اسپند میرزا در سال ۸۳۶ به حکومت بغداد رسید و از زمان انجام این مناظره چهار سال از ایام زمامداری‌اش گذشته بود. مجلس مناظره برپا شد و ابن فهد و عالمان شیعی در یک طرف و بزرگان اهل سنّت در طرف دیگر به بحث نشستند. این مناظره‌ها پس از جدالی حسّاس در حضور سلطان به پایان رفت و ابن فهد حلی توانست حقانیت تشیع را به اثبات برساند. بدین ترتیب، اسپند میرزا، حاکم بغداد، مذهب شیعه را اختیار کرده و سکه به نام دوازده امام زد و مذهب شیعه را مذهب رسمی حوزه حکمرانی‌اش قرار داد.

شوشتری‌ مدعی‌ شده‌ است‌ که‌ نزد ابن‌ فهد، کتابی‌ در زمینه علوم‌ غریبه‌ بوده‌ که‌ در هنگام‌ مرگ‌، آن‌ را به‌ فردی‌ سپرده‌ و از وی‌ خواسته‌ بود که‌ آن‌ را در رود فرات‌ اندازد. بر اساس‌ همین‌ روایت‌، سید محمد بن‌ فلاح‌ مشعشعی‌ که‌ در آغاز، از شاگردان‌ ابن‌ فهد بوده‌ است‌، آن‌ کتاب‌ را با حیله ‌ به‌ چنگ‌ آورد و با استفاده‌ از مطالب‌ آن‌، بر خوزستان ‌ استیلا یافت‌. آقا‌بزرگ‌ این‌ کتاب‌ را همان‌ استخراج‌ الحوادث‌ دانسته‌ که‌ به‌ نظر درست‌ نمی‌آید.

تلاش مداوم و پویای این دانشمند و عارف شیعی قرن نهم که تا دمادم مرگ به مجاهدت و تحقیق و تالیف پرداخته است، قابل توجه است. با این وجود، بخشی از کتاب‌های او نیمه تمام مانده و حتی برخی در میانه مطلب رها شده است. گویا مرگ را با آخرین مرکب قلم او قرابتی تمام بوده است. به‌ علاوه، در میان‌ اندیشه‌های مکتوب او به دو عنصر نماز و دعا توجه خاصی شده است و چیزی در حدود یک سوم تالیفات ایشان در این‌ باره است. این راز، ریشه در یافته‌ها و نهفته‌های روح پاک او دارد و نشان از درکی همراه با یافتن و مشاهده دارد. از آن رو که‌ ابن‌ فهد به‌ زهد و تقوا، شهره‌ بوده‌ و آثاری‌ نیز در اخلاق‌ و عرفان‌ نوشته‌ است، شوشتری وی‌ را صوفی ‌و مرتاض خوانده‌ است‌.

از منظر فرهیختگان

صاحب روضات الجنات می‌نویسد: عالم عارف پر از اسرار، کاشف اسرار فضائل، جمال‌الدین ابوالعباس احمد بن شمس‌الدین محمد بن فهد اسدی حلی، در اثر شهرت و اعتبار، بی‌نیاز از توصیف و تعریف می باشد. وی جامع معقول و منقول، فروع و اصول، ظاهری و باطنی و علم و عمل است.

میرزا حسین نوری می‌‌نویسد: وی صاحب مقامات عالی در میدان علم و عمل و دارنده خصال روحی و باطنی‌ است که در کمتر انسانی یافت می‌شود.

محقق تستری می‌گوید: وی، شیخ با افتخار جلیل، یگانه کامل و نیک‌بختی بود که روشنایی مسلمین و راهنمای مؤمنین بود. عالمی که پیشوای به وحدت رسیدگان و دلیر عرصه‌های مناظره با مخالفین و دشمنان بود. الگوی عابدان، نادره عارفان و زاهدان و پدر فضایل و نیکی‌ها است.

علامه عارف، میرزا علی آقا قاضی می‌گوید: سه نفر در طول تاریخ عرفان به مقام «تمکن در توحید» رسیده اند: سید بن طاووس، احمد بن فهد حلی و سید مهدی بحر العلوم

آیت الله جوادی آملی می‌نویسد: بعد از ائمه (ع) وقتى علما را بررسى مى‌کنند، خیلى فاصله دارد تا نوبت به صاحب جواهر و شیخ مرتضى انصارى‌ها برسد. آنچه که در صف مقدم دیده مى‌شود سید بحرالعلوم است، ابن طاووس است، ابن فهد حلى است. اینها کسانى هستند که مدعى‌اند ما شب قدر را شناخته‌ایم. اینها کسانى‌اند که بزرگان فقهاى ما روى عظمت اینها صحه گذاشته‌اند. وقتى شیخ مرتضى انصارى درباره عظمت‌هاى این گونه از علما صحّه مى‌گذارد آنگاه نوبت به دیگران که مى‌رسد یقینا باید با خضوع بیشترى سخن بگویند.

اساتید

• علی‌ بن‌ خازن‌ حائری‌
• علی‌ بن‌ یوسف‌ بن‌ عبدالجلیل‌ نیلی
• شیخ احمد بن‌ متوج‌ بحرانی‌
• مقداد بن‌ عبدالله‌ سیوری‌
• سیدجمال‌الدین‌ بن‌ اعرج‌ عمیدی‌
• حسن بن ابی‌الحسن دیلمی

شاگردان

• شیخ علی بن هلال جزائری
• عزالدین حسن بن احمد بن یوسف
• شیخ علی بن عبدالعالی کرکی
• شیخ عبدالسمیع بن فیاض اسدی حلی
• سیدمحمد بن فلا ح موسوی حویزی
• علی بن جمال‌الدین محمد بن طی عاملی
• احمد بن محمد بحرانی

آثار

• التحصین‌ فی‌ صفات‌ العارفین‌
• عدة الداعی و نجاح الساعی
• جوابات‌ المسائل‌ البحرانیه
• جوابات‌ المسائل‌ الشامیّة الاولی‌
• رسالة وجیزة فی‌ واجبات‌ الحج‌
• المقتصر فی شرح‌ المختصر

عروج ملکوتی

سرانجام، احمد بن فهد در سال ۸۴۱ قمری، در حالیکه ۸۵ یا ۸۴ سال داشت، به ملکوت اعلی شتافت. دوستداران شیخ، جنازه را برگرفته و در میان‌ اندوه مؤمنان تا باغ نقیب علویین کربلا تشییع کرده و به خاک سپردند. بنا به‌ گفته خوانساری، مدفن‌ وی‌ در کربلا در جنب‌ خیمه‌گاه‌ واقع‌ شده‌ است‌.

به نام آفریننده عشق

عارف کامل، فقیه زاهد و استاد کل، آیت الله سید علی شوشتری در سال ۱۲۲۲ قمری در شوشتر از شهرهای خوزستان چشم به جهان گشود. تبار وی با چند واسطه به عالم بزرگ و محدث کبیر، مرحوم سید نعمت الله جزایری می رسد. وی سرحلقه سلسله عارفان معاصر شیعه است.

ویژگی ها

سید علی شوشتری برای تحصیل علم و راهیابی به کمال عازم نجف اشرف شد و از استادان آن دیار کمال استفاده را برد. وی بعد از تکمیل تحصیل و اخذ درجه اجتهاد و کسب اجازه از علمای نجف به دیار خود بازگشت و به امر قضاوت، حل مشکلات مردم و تدریس پرداخت. سید علی شوشتری برادری نیز به نام سید احمد داشته که از بزرگان عصر خود بوده است.

وی در فقه و اصول شاگرد شیخ انصاری بوده و از سویی، وصی او نیز بوده و در عین حال به جهت کمالات معنوی و عرفانی، شیخ انصاری در مجلس اخلاق او زانو می‌زده است. ایشان سیدی عالم، عابد، زاهد، متهجد، سخاوت پیشه و همواره به عبادت و اعانت به اهل علم و مردم مشغول بوده است.

در سال‌هایی که سید علی شوشتری فارغ از هر امری مشغول تدریس و قضاوت در بین مردم شوشتر بود، سفیری الهی، او را به راهی پر رمز و راز دعوت نمود و او را شایسته بیش از آن چه که هست دانسته و در شبی سیاه و تار او را به وادی نور و حقیقت راهنمایی کرد. صاحب طرائق الحقایق، این حادثه فرح بخش را این چنین بیان می‌کند: مرحوم سید بعد از تحصیلات مراتب علم و تکمیل اجتهاد از علمای نجف اشرف، اجازه حاصل کرد و به وطن باز آمد و به تدریس و قضاوت مشغول شد. در یکی از شب ها در حدود ساعت ۲ بامداد صدای در را شنید. وقتی نام او را پرسید، گفت: نام من «ملا قلی جولا» است و می خواهم به محضر آقا برسم.

سید علی فرمود: حالا دیر وقت است. اگر کاری هست فردا به در مدرس بیایید. در این هنگام عیال سید گفت: شاید کاری مهم و لازم داشته باشد که این وقت شب آمده؛ شایسته است رخصت دهید تا به خدمت شما برسند. سید علی فرمود: حال که تو خود راضی به زحمت هستی، پس ناچار باید از اتاق بیرون روی تا آن مرد وارد شود. وقتی ملا قلی وارد شد؛ در گوشه‌ای قرار گرفت و ساکت ماند. گفتند: حاجتت را بگو. گفت: آمده‌ام عرض نمایم این راه که می‌روی به جهنم می‌رسد! این را گفت و رفت.

وقتی عیال سید آمد، پرسید چه کار داشت؟ سید جواب فرمود: گویا جنون داشته است. بعد از هشت شب باز در همان وقت، در منزل سید علی کوبیده شد. معلوم شد ملا قلی است و می‌خواهد خدمت آقا برسد. سید علی وقتی فهمید ملا قلی است گفت: گویا هر وقت جنونش گل می‌کند نزد ما می‌آید. بعد از ورود، خطاب به سید علی گفت: مگر نگفتم این راه که می‌روی به جهنم می‌رسد. حکم امروزت مبنی بر ملکیت آن محل باطل است و سند صحیح و معتبر به امضای علما و معتبرین در وقف بودن آنجا در فلان‌جا به این نشانی پنهان است؛ این را گفت و رفت.

سید به فکر فرو رفت که این مرد کیست و چه می‌گوید؟ چون صبح شد به مدرس رفت و با بعضی از خواص به آن محل رفته و آن جا را کندند. جعبه‌ای ظاهر شد؛ وقتی باز نمودند، همان سندی بود که ملا قلی گفته بود. لذا سید علی حکم دیروز خود را لغو نموده و حکم به وقف بودن آنجا دادند. پس از هشت شب دیگر، نیمه شب در کوبیده شد باز هم ملا قلی بود. سید علی وقتی فهمید که ملا قلی آمد. خود به دیدارش شتافته و مقدمش را گرامی داشته و در صدر نشاندنش و گفت: حق با شما بود. حال تکلیف چیست و چه باید کرد؟

ملا قلی گفت: حال که معلوم شد جنون ما گل نمی‌کند، هر آنچه داری بفروش و بعد از ادای دیون به نجف اشرف برو و ضمن عمل به این دستور العمل منتظر باش تا به تو برسم. سید علی نیز طبق دستور عمل نموده و به نجف اشرف رفت. روزی در وادی السلام ملا قلی را دید که مشغول دعا است. بعد از فراغت از دعا به خدمتش رسید و با هم به محل خلوتی رفتند. ملا قلی گفت: فردا من در شوشتر فوت خواهم کرد و دستور العمل تو نیز این می‌باشد و از آنجا با سید علی وداع کرد.

از منظر فرهیختگان

شاگردان

• ملا فتح الله کیمیایی
• ملا فتح الله وفایی
• ملا حسینقلی همدانی

عروج ملکوتی

حاج سید علی شوشتری پس از عمری مجاهده و تحمل رنج مبارزه با نفس، در سال ۱۲۸۱ قمری وقات نمود. برخی تاریخ وفاتش را ۱۲۸۳ و برخی نیز ۱۳۰۵ دانسته‌اند که ظاهرا سال ۱۲۸۱ صحیح‌تر است. وی در نجف اشرف به دیدار محبوبش شتافت و در مقبره متصل به درِ قبله صحن مطهر علوی مقابل مقبره شیخ انصاری به خاک سپرده شد.

به نام آفریننده عشق

سید علی بن موسی بن جعفر بن طاووس، مشهور به سید بن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ قمری)، از عالمان شیعه در قرن هفتم هجری، صاحب کتاب لُهوف (مقتل امام حسین(ع)) و نقیب شیعیان در زمان حکومت مغول بر بغداد بود. برخی به او به سبب تقوا، مراقبه فراوان و حالات عرفانی، «جمال العارفین» گفته‌اند.

ویژگی ها

ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن طاووس، ملقب به رضی‌الدین، از خاندان طاووس بود؛ از این رو به سید بن طاووس مشهور است. ابن طاووس پنج شنبه ۱۵ محرم سال ۵۸۹ قمری در شهر حلّه، سرزمین عراق متولد شد. او را ذوالحسبین (کسی که دو نسب شریف دارد) نیز خوانده‌اند؛‌ زیرا جد اعلای او داود بن حسن مثنی، نوه پسری امام حسن (ع) و نوه دختری امام سجاد (ع) است و از سادات حسنی و حسینی به حساب می‌آید.

پدرش، موسی بن جعفر، از راویان حدیث است که روایات خود را در ورقه‌هایی نوشته بود و بعد از او، فرزندش آنها را جمع‌آوری نمود و با نام “فرقة الناظر و بهجة الخاطر مما رواه والدی موسی بن جعفر” منتشر نمود. مادر او، دختر ورام بن ابی فراس، از علمای امامیه بود. همچنین مادر پدرش از نسل شیخ طوسی بود، سید بن طاووس، هنگام اشاره به ابن ابی‌فراس و شیخ طوسی، آنان را پدربزرگ خود می‌نامید. برادرش احمد بن طاووس نیز از علمای دوران بود و پس از وفات سید بن طاووس، نقابت شیعیان را بر عهده گرفت.

ابن طاووس تحصیلات خود را در حله آغاز نمود و پس از چندی از حله به کاظمین هجرت کرد. او سپس با دختر وزیر، ناصر بن مهدی ازدواج نمود و آن گونه که خود می‌گوید به سبب این ازدواج مدتی طولانی در بغداد سکونت گزید. طبق گزارشی او ۱۵ سال در بغداد اقامت داشته است که برخی آن را از حدود سال ۶۲۵ هجری تا سال ۶۴۰ هجری دانسته‌اند. پس از آن به حله بازگشت و فرزند او محمد‌مصطفی در آنجا به دنیا آمد. چند سال بعد به همراه خانواده خود به شهر نجف و پس از آن به کربلا هجرت کرد و در هر کدام سه سال‌ اقامت نمود. فرزند او با نام علی در سال ۶۴۷ در نجف به دنیا آمد و کتاب فرج المهموم را در سال ۶۵۰ در کربلا به اتمام رساند. ابن‌طاووس در سال ۶۵۲ قمری، بار دیگر به بغداد بازگشت و در سال ۶۶۱ قمری، سرپرستی و نقابت علویان را از طرف هلاکو خان مغول به عهده گرفت و تا زمان وفات خود این منصب را بر عهده داشت.

گرایش ابن‌ طاووس بیش از هر موضوعی به مسائل اخلاقی و معنوی و به خصوص دعا و زیارت‌ بود و مجموعه آثاری با عنوان “تتمات مصباح المتهجد” به رشته تحریر در آورد که تکمیل مصباح المتهجد، اثر شیخ طوسی در موضوع دعاست. علامه حلی و شیخ یوسف سدیدالدین (پدر علامه حلی) از شاگردان علی بودند. کتابخانه‌ سید بن طاووس که بالغ بر ۱۵۰۰ کتاب داشته است یک مجموعه شخصی قابل توجه است.

ابن‌ طاووس تحصیل را در شهر حله آغاز و از پدر و جد خود، ورام بن ابی فراس علوم مقدماتی را آموخت. او در زندگی خودنوشت آورده است که در تحصیل فقه، در عرض یک سال آنچه را همدرسان او در چند سال پیش از آن تحصیل نموده بودند، فراگرفت. علی به تعبیر خودش، پس از دو سال و نیم آموختن فقه، خود را از استاد بی‌نیاز دید. بعدها او مدتی در بغداد زندگی کرد و در آنجا نیز به تحصیل و تدریس پرداخت.

رضی‌الدین بن طاووس در مدت زمان اقامت در بغداد با ابن علقمی وزیر مشهور عباسیان که شیعه مذهب بود، دوستی داشت و مورد احترام و توجه خلیفه المستنصر بالله عباسی نیز قرار داشت چنان که خلیفه خانه‌ای در بغداد به او داد. در این دوران، خلیفه عباسی پیشنهادهایی برای بر عهده گرفتن امور حکومتی به او داد اما ابن طاووس همگی را رد کرد. به گفته خودش در این دوران منصب فتوا، نقابت سادات و حتی وزارت و ندیمی خلیفه را به او پیشنهاد کردند و او نپذیرفت.

ابن طاووس در سال ۶۵۲ قمری و هم‌زمان با لشکرکشی هلاکوخان مغول، دوباره به بغداد رفت. این شهر در سال ۶۵۶ قمری با قتل عام بزرگی به دست مغولان فتح شد. سید بن طاووس از هلاکو امان‌نامه‌ای داشت که ظاهرا آن را به درخواست نصیر الدین طوسی دریافت کرده بود. علی با امان‌‎نامه هلاکو، حدود هزار نفر از مردم عراق را با خود به حله برد. بنا به گزارشی، وقتی هلاکو بغداد را تصرف نمود، علمای مسلمان را در بغداد جمع کرد و از آنان پرسید که آیا پادشاه عادل بهتر است یا پادشاه مسلمان جائر؟ سید بن طاووس پادشاه عادل را بهتر از مسلمان جائر دانست. برخی اين پاسخ را از اسباب توجه هلاکو به شيعه و علماى شيعه دانسته‌اند.

هنگامی که در سال ۶۶۱ هجری، هلاکو منصب نقابت سادات را به سید بن طاووس پیشنهاد کرد، وی این منصب را پذیرفت، هرچند بنابر گزارش برخی منابع این مقام را به اکراه و اجبار پذیرفت. او نقابت طالبیان را حدود چهار سال تا پایان عمرش بر عهده داشت.

سید بن طاووس کتابخانه‌ای غنی داشته که بالغ بر ۱۵۰۰ کتاب در آن وجود داشته است این مجموعه با توجه به از بین رفتن بسیاری از کتاب‌ها در حمله مغول و برجای ماندن آن، حائز اهمیت است. اتان کلبرگ کتابی نوشته است با نام “كتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او” و در آن تلاش نموده است به کمک تأليفات برجاى ‏مانده از او این کتابخانه را بازسازى كند. او در این کتاب حدود ۶۷۰ عنوان از کتاب های موجود در این کتابخانه را فهرست نموده است.

ابن طاووس بیشتر به مسائل معنوی علاقمند بود. به همین خاطر، اکثر آثار وی درباره ادعیه و مناجات بوده است. ابن طاووس کمتر به علم فقه پرداخت و از صدور فتوا نیز پرهیز کرد. خود وی، پرهیز از پاسخگویی به سوالات فقهی را به دلیل اختلاف علمای شیعه درباره مسایل فقهی و ترس او از اظهار نظری می‌داند که خطا یا مبتنی بر هوا و هوس باشد. از او تنها دو کتاب فقهی به جا مانده است که به احکام نماز مربوط است.

ابن طاووس درباره علم کلام نظر مساعدی نداشت و به شدت با اندیشه معتزله مخالفت می‌کرد. به گفته ابن طاووس، برای رسیدن به معرفت الهی نیازی به دشواری‌های حاصل از علم کلام نیست. او معرفت الهی را نتیجه هدایت و الهام الهی و امری فطری می‌داند و نه حاصل اندیشه عقلی و کلامی. برخی از نویسندگان بر اساس آنچه در نوشته‌های ابن طاووس آمده او را فردی انزوا طلب معرفی کرده‌اند. ابن طاووس در توصیه به فرزندش او را از آمیختن با مردم بر حذر می‌دارد و آن را باعث دوری از خدا برمی‌شمارد.

عالمان مکتب فضلیه بر این عقیده هستند که رضی الدین سید بن طاووس در بدو تولد دارای علم لدنی بوده است یعنی علمی که بدون تعلیم و تعلّم و بی‌ واسطه به دست آمده باشد و شخص سید بن طاووس را مصداق عینی تعبیر آیهٔ  ۶۵  سورهٔ کهف می دانند: وَ عَلَّمْنٰاهُ مِنْ لَدُنّٰا عِلْماً. اما در برخی منابع، اساتیدی برای او ذکر شده است که او در دوران طفولیت، قرآن را نزد آنها قرائت نموده یا احکام الهی که در قلب او بوده را نزدشان بازگو کرده و آنها بر صحت آنها و بی‌واسطه بودن این احکام را از آنچه ائمه می‌گفته‌اند تایید کرده‌اند، از جمله: ۱. پدرش الزید فی دین الله موسی بن جعفر ۲. جدش سید علی ابن مسلم الفراس مشهور ورام بن ابی فراس حلی ۳. سید فخار بن معد موسوی آخرین شخص از سلسله روات و قاریان قرائت هفتگانه که بر صحت قرآنی که ابن طاووس از بر می خوانده است تاکید کرده است.

سید بن طاووس در اواخر کتاب «المهجّ الدّعوات» نقل می کند: من در شهر سامرا در سحر شب چهارشنبه ۱۳ ذی قعده سال ۶۳۸ قمری، در سرداب، این دعا را از حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف شنیدم که در مورد بقا و عزّت مؤمنان دعا می‌کرد. سید بن طاووس گوید: گویا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در دعا بر زندگان این جمله را افزود: «و احیهم فی عزّنا و ملکنا و سلطاننا و دولتنا (و آنها را در عزّت و شوکت و حکومت و دولت ما زنده بدار) سپس برای شیعیان دعا فرمود. همچنین سید بن طاووس در کتاب «غیاث سلطان الوری»، مکاشفاتی را که در حرم حضرت علی (ع) برایش رخ داده نقل می‌کند و نامه و پیامی را که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف توسط مردی وارسته و صالح به نام عبد المحسن، برای او فرستاده، ذکر می‌نماید.

همچنین ایشان در كشف‌المحجة خطاب به فرزندش می گويد: اگر توفيق نصيبت شود، برايت شناخت حضرت مهدی (عج) را كشف اسرار خواهم كرد به صورتی كه ديگر بر تو مشتبه نباشد و محتاج به ادله عقليه و روايات نباشی. بدان كه پدرت او را می‌شناسد، شناختی كامل‌تر از شناخت نور خورشيد.

سید بن طاووس می‌گوید: من و برادر صالحم محمد بن محمد آوی، از حلّه براي زيارت اميرالمؤمنين (ع) حركت كرديم و در روز چهارشنبه ۱۸ جمادی‌الأخری سال ۶۴۱ به نجف رسيديم و حضرت را زيارت كرديم. در شب پنجشنبه حالی پيدا كردم كه در درون نفسم اقبال بر خداوند و حضور و خير كثيری را يافتم و مشاهده كردم؛ چيزي را كه دلالت بر قبول و عنايت و رأفت و رسيدن به آرزو و پذيرايی داشت.

در همان شب، برادر صالحم محمد آوی در خواب ديد كه در دست من لقمه‌ای است و به او می‌گويم اين لقمه از دهان مولايمان مهدی (عج) می‌باشد و محمّد آوی می‌گويد: مقداری از آن را در خواب به من دادی. سپس سيد می‌گويد: در سحر آن شب به فضل الهی نافلۀ شب را خواندم و صبح طبق عادت هر روزه به حرم مشرف شدم. تا وارد حرم شدم چنان از فضل خداوند به من روی آورد و مكاشفه‌ای بر من وارد شد كه نزديک بود به زمين بيفتم و رعشه بر اعضا و پاهايم مستولی گشت.

بر اثر تفضل و عنايت و عطای الهی و ارائۀ امور ارزشمند بر من، حالت شديدی بر من عارض شد و مشرف بر فنا و مفارقت دار دنيا و انتقال به دار بقا شدم و چنان غرق در اين حالت الهی بودم كه انسان‌های اطرافم را نه می‌ديدم و نه تشخيص می‌دادم كه چه كسی است، به حدّی كه محمّد بن كتيله در آن حال بر من سلام کرد اما نتوانستم او را ببینم و تشخیص بدهم و بعدا به من گفتند: او محمد بن کتیله بود و برای من در این زیارت مکاشفات بزرگ و بشارات جمیله رخ داد!

راوی می گوید: خدمت آقای بهجت رسیدم و به ایشان عرض کردم: ماه رمضان نزدیک است، اگر ممکن است نصیحتی بفرمایید. فرمودند: کتاب اقبال سید بن طاووس برای دعا کافی است و شاید هم انسان نتواند به طور کامل آنها را بخواند. سپس فرمود: مرحوم سید هم مرد دعا بود و هم مرد تألیف و ما مثل او را نداریم.

از منظر فرهیختگان

علامه حلی می‌گوید: رضی الدین علی برتر از تمام فقیهان شیعه بود و دارای کراماتی بود که برخی از آن‌ها را تنها ائمه دارا بودند و پاره‌ای از آنها را که جامعه توان پذیرش آنها را نداشت پدرم برای اصحاب راز بازگو کرد و من از او شنیدم.

محدث قمی می‌گوید: سید رضی الدین اباعلی عالمی بزرگوار، باتقوا، زاهد، سعادتمند، عارف، پیشوای شیعیان، چراغ هدایت امت اسلامی، صاحب کرامات ائمه، طاووس آل طاووس و تنها معصومی در بین علمای غیبت کبرا است که من در عصمت او شک ندارم.

علامه مجلسی نیز از ابن طاووس با عناوینی مانند: سید نقیب، موثق، زاهد و جمال العارفین یاد کرده و فرموده است: همه علما و سیره نویسانی که بعد از او آمده‌اند، او را به عظمت مقام علمی و تقوایی و صاحب کرامات تمجید کرده‌اند.

میرزا جواد ملکی تبریزی از سید بن طاووس تعبیر به «سید المراقبین» نموده است و می‌گوید: سید بزرگ «ابن طاووس» همان کسى که استادم مى‏‌گفت: غیر از معصومین (ع) کسى در علم مراقبت مانند او نیامده است.

علامه میرزا على آقا قاضى درباره‌ سید بن طاووس می‌گویند: «سه نفر در طول تاریخ عارفان به مقام «تمکن در توحید» رسیده‌اند: سید بن طاووس، احمد بن فهد حلى و سید مهدى بحرالعلوم.»

علامه سید محمد حسین طهرانی می‌نویسد: مرحوم استاد (یعنی علامه طباطبایی) به دو نفر از علما اسلام بسیار ارج مى‌‌‏نهادند و مقام و منزلت آنان را به عظمت یاد مى‌‌‏کردند: اول؛ سید أجل، على بن طاووس أعلى الله تعالى مقامه الشریف، و به کتاب «إقبال» او اهمیت مى‌‏دادند و او را «سید أهل المراقبة» مى‏‌‌خواندند. دوم؛ سید مهدى بحرالعلوم أعلى الله تعالى مقامه.

علامه حسن زاده آملی می‌نویسد: «شایسته است سخنى از سید بن طاووس‏ که به فرموده بعضى از مشایخ ما از کُمّل بوده است به عرض برسانم: آن جناب در کتاب شریف اقبال فرموده است: «من بدون استهلال و رجوع به جدول تقویم از اوّل ماه و هلال آن باخبرم و نیز از لیلة القدر آگاهى دارم.»

اساتید

• حسین بن احمد سوراوی
• علی بن یحیى بن علی خیاط
• أسعد بن عبدالقاهر شفروه
• نجیب الدین بن نما
• فخار بن معد موسوی
• محمد بن معد
• حسن بن دربی

شاگردان

آثار

• فلاح السائل
• زهرة الربیع
• الدروع الواقیة
• اقبال الاعمال
• أسرار الصلاة
• سعد السعود
• کشف المحجه
• اللهوف

عروج ملکوتی

سید بن طاوس در روز دوشنبه ۵ ذی‌القعده، ۶۶۴ قمری در بغداد درگذشت. مقبره‌ای در حله منسوب به سید بن طاووس است اما ابن فوطی در کتاب حوادث جامعه گفته است که جنازه ابن طاووس پس از مرگ به نجف منتقل شد و در کنار مرقد امام علی (ع) دفن شد. سید بن طاووس نیز در کتاب فلاح السائل نوشته است که برای خودش قبری در کنار مرقد امام علی (ع) آماده کرده و بر آماده‌سازی آن نظارت کرده است. برخی احتمال داده‌اند که بارگاه با نام سید بن طاووس در حله متعلق به فرزند همنام او یعنی رضی‌الدین علی بن علی بن موسی باشد، که در نام، کنیه و لقب، با پدرش، اشتراک داشته است.